Chữ Latinh – Wikipedia tiếng Việt

Đối với chữ Latinh tiếng Việt, xem Chữ Quốc ngữ

Chữ Latinh, còn gọi là chữ La Mã, là tập hợp bao gồm hai loại chữ cái sau:

• Các chữ cái ban đầu được dùng để viết tiếng Latinh, về sau còn được dùng để viết các ngôn ngữ khác ngoài tiếng Latinh. Phần lớn các chữ cái có trong chữ Quốc ngữ, chẳng hạn như ba chữ cái a, b, c, là chữ cái thuộc loại này.
• Các chữ cái khác được sử dụng kết hợp với các chữ cái thuộc loại đầu. Chữ Quốc ngữ chứa bảy chữ cái thuộc loại thứ hai này là ă, â, đ, ê, ô, ơ, ư.

Chữ Latinh là loại văn tự chữ cái được sử dụng thoáng rộng nhất trên quốc tế lúc bấy giờ .

Phân bố việc sử dụng chữ Latinh trên thế giới. Phần xanh đậm là các nước chỉ dùng duy nhất chữ Latinh, phần xanh nhạt là các nước sử dụng chữ Latinh làm một trong các loại văn tự.

Cùng với sự bành trướng của Đế quốc La Mã, chữ Latinh cùng tiếng Latinh cũng lan rộng ra từ bán đảo Ý sang những vùng lân cận bên bờ Địa Trung Hải. Cho đến cuối thế kỷ XV, chữ Latinh đã phổ cập khắp Tây, Bắc và Trung Âu, chỉ có Đông và Nam Âu vẫn liên tục sử dụng chữ Kirin. Ở tiến trình sau, cùng với quy trình thực dân hóa của những vương quốc châu Âu, chữ Latinh khởi đầu Open trên khắp quốc tế, từ châu Mỹ, châu Đại Dương, châu Phi và một phần châu Á .

Bảng chữ cái Latinh.

Nguyên bản bảng chữ cái.

Bảng chữ cái Latinh đầu tiên
(gồm 21 chữ cái)

A

B

C

D

E

F

Z

H

I

K

L

M

N

O

P

Q

R

S

T

V

X

Bảng chữ cái Latinh truyền thống
(gồm 23 chữ cái)

Chữ cái	A	B	C	D	E	F	G	H
Tên	ā	bē	cē	dē	ē	ef	gē	hā
Cách phát âm (IPA)	/aː/	/beː/	/keː/	/deː/	/eː/	/ef/	/geː/	/haː/
Chữ cái	I	K	L	M	N	O	P	Q
Tên	ī	kā	el	em	en	ō	pē	qū
Cách phát âm (IPA)	/iː/	/kaː/	/el/	/em/	/en/	/oː/	/peː/	/kʷuː/
Chữ cái	R	S	T	V	X	Y		Z
Tên	er	es	tē	ū	ex	ī Graeca		zēta
Cách phát âm (IPA)	/er/	/es/	/teː/	/uː/	/eks/	/iː ˈgraika/		/ˈzeːta/

Bảng chữ cái Latinh lan rộng ra.

Chữ Latinh được kiểm soát và điều chỉnh lại cho thích hợp để dùng trong những ngôn từ khác, nhiều lúc là nhằm mục đích biểu lộ âm vị không có trong ngôn từ khác được viết bằng chữ Latinh. Vì lẽ đó mà người ta tạo ra những cách viết mới để ghi những âm này, trải qua việc thêm dấu phụ lên những chữ cái có sẵn, ghép nhiều chữ cái lại với nhau, phát minh sáng tạo ra chữ cái mới trọn vẹn hoặc gán một tính năng đặc biệt quan trọng do một bộ đôi hoặc bộ ba chữ cái. Vị trí của những chữ cái mới này trong bảng chữ cái hoàn toàn có thể khác nhau, tùy thuộc từng ngôn từ .

Bảng chữ cái Latinh và tiêu chuẩn quốc tế.

Vào khoảng thập niên 1960, các ngành công nghiệp máy vi tính và viễn thông ở các quốc gia phát triển đòi hỏi một phương pháp mã hóa ký tự được sử dụng tự do. Tổ chức tiêu chuẩn hóa quốc tế (ISO) đã tóm lược bảng chữ cái Latinh vào tiêu chuẩn ISO/IEC 646 và dựa trên cách sử dụng phổ biến nhằm mục đích phổ biến rộng rãi tiêu chuẩn này. Do Hoa Kỳ chiếm vị trí thượng tôn trong cả hai ngành công nghiệp trên nên tiêu chuẩn ISO này được xây dựng dựa trên Chuẩn mã trao đổi thông tin Hoa Kỳ (tức ASCII, bộ ký tự dùng cho 26 × 2 chữ cái của bảng chữ cái tiếng Anh). Về sau, các tiêu chuẩn như ISO/IEC 10646 (Unicode Latinh) vẫn tiếp tục dùng bộ 26 × 2 chữ cái của bảng chữ cái tiếng Anh làm bảng chữ ký Latinh căn bản, đồng thời có mở rộng để xử lý được những chữ cái trong các ngôn ngữ khác.

Chữ cái Latinh mới trọn vẹn.

Một số ví dụ về chữ cái Latinh mới trọn vẹn so với chữ cái Latinh chuẩn là những chữ cái wynn ⟨ Ƿ / ƿ ⟩ và thorn ⟨ Þ / þ ⟩ của bảng chữ cái Runic, cũng như chữ cái eth ⟨ Đ / ð ⟩ được thêm vào bảng chữ cái tiếng Anh cổ .

Một số ngôn ngữ Tây, Trung và Nam Phi dùng một vài chữ cái bổ trợ có cách phát âm giống với ký hiệu ngữ âm tương đương trong bảng ký hiệu ngữ âm quốc tế. Chẳng hạn, tiếng Adangme dùng các chữ cái ⟨Ɛ/ɛ⟩ và ⟨Ɔ/ɔ⟩; tiếng Ga dùng ⟨Ɛ/ɛ⟩, ⟨Ŋ/ŋ⟩ và ⟨Ɔ/ɔ⟩. Tiếng Hausa dùng ⟨Ɓ/ɓ⟩ và ⟨Ɗ/ɗ⟩ làm phụ âm hút vào và dùng ⟨Ƙ/ƙ⟩ là phụ âm tống ra.

Một diagraph là một cặp chữ cái dùng để ký một âm hoặc một kết hợp các âm không tương ứng với từng chữ cái theo thứ tự trong cặp chữ đó. Chẳng hạn, tiếng Anh có ⟨ch⟩, ⟨ng⟩, ⟨rh⟩, ⟨sh⟩, tiếng Hà Lan có ⟨ij⟩ Tương tự, một trigraph là một bộ gồm ba chữ cái ghép lại, chẳng hạn tiếng Đức có ⟨sch⟩, tiếng Breton có ⟨c’h⟩ hay tiếng Milan có ⟨oeu⟩. Trong chính tả của một số ngôn ngữ, diagraph và trigraph được xem là những mẫu tự độc lập trong bảng chữ cái. Vấn đề viết hoa diagraph và trigraph tùy thuộc từng ngôn ngữ, có thể viết hoa chữ đầu tiên mà cũng có thể viết hoa tất cả.

Từ nối là một liên hiệp hai hay nhiều chữ cái thông thường tạo thành một glyph hoặc một chữ cái mới. Các ví dụ minh họa là ⟨Æ/æ⟩ (bắt nguồn từ ⟨AE⟩, gọi là “ash”), ⟨Œ/œ⟩ (bắt nguồn từ ⟨OE⟩, thỉnh thoảng gọi là “oethel”), ký hiệu viết tắt ⟨&⟩ (từ tiếng Latinh et, nghĩa là “và”), và ký hiệu ⟨ß⟩ (“eszet”, bắt nguồn từ ⟨ſz⟩ hoặc ⟨ſs⟩ – dạng cổ xưa của chữ s dài ⟨s⟩).

Dấu phụ là một ký hiệu nhỏ hoàn toàn có thể Open ở một vị trí nào đó ở trên, dưới hoặc ngoài chữ cái, ví dụ điển hình dấu ^ trong chữ cái ” ô ” của tiếng Việt hay dấu umlau trong những chữ cái ⟨ ä ⟩, ⟨ ö ⟩, ⟨ ü ⟩ của tiếng Đức. Chức năng chính của dấu là làm đổi khác cách đọc của chữ cái được gắn dấu nhưng nó cũng hoàn toàn có thể làm biến hóa cách phát âm của cả âm tiết hay của từ, hoặc dấu cũng hoàn toàn có thể phân biệt những từ cùng chữ ( cách viết giống hệt nhau nhưng không đồng âm hoặc đồng nghĩa tương quan với nhau ) .
Sau tiến trình những ngôn từ dùng chữ Latinh là tiếng Anh, tiếng Pháp, tiếng Tây Ban Nha, tiếng Bồ Đào Nha thông dụng ra toàn thế giới nhờ sự bành trướng của những đế quốc thực dân phương Tây, chữ Latinh đã Open ở mọi nơi trên quốc tế. Các ngôn từ hiện không sử dụng phổ cập chữ Latinh để viết như tiếng Nga, tiếng Ả Rập hay tiếng Trung Quốc thường phải được chuyển tự sang chữ cái Latinh khi được đặt trong văn bản dùng chữ Latinh hay để sử dụng trong môi trường tự nhiên tiếp xúc quốc tế. Việc làm này gọi là Latinh hóa hoặc La Mã hoá .

Liên kết ngoài.

Tiếng Anh