Đạo mẫu là gì

Lớp thờ Nữ thần mang tính phổ quát thoáng rộng, tương thích với xã hội nông nghiệp và vai trò của người phụ nữ trong xã hội. Lớp thờ Mẫu thần tăng trưởng trên cái nền thờ Nữ thần, thường gắn với đặc thù vương quốc, như thờ những Vương Mẫu, Quốc Mẫu, Thánh Mẫu, như nguyên phi Ỷ Lan, Mẹ Gióng, Mẫu Tây Thiên, Thiên Ya Na, Linh Sơn Thánh Mẫu – Bà Đen, Bà Chúa Xứ … Về cơ bản, lớp thờ Nữ thần và Mẫu thần mang tính địa phương, nội sinh. Lớp Mẫu Tam phủ, Tứ phủ hình thành trên cơ sở lớp tín ngưỡng thờ Nữ thần và Mẫu thần tích hợp với tiếp thu những ảnh hưởng tác động của Đạo giáo Nước Trung Hoa. Tuy nhiên, sau khi đã hình thành và định hình thì đạo Mẫu Tam phủ, Tứ phủ đã và đang ảnh hưởng tác động theo hướng “ Tam phủ, Tứ phủ hoá ” tín ngưỡng thờ Nữ thần và Mẫu thần .

Bàn thờ Quốc mẫu ở Đền Quốc mẫu Âu Cơ ở Hạ Hòa ( Phú Thọ ) ( Ảnh : TL )

Đạo Mẫu là tín ngưỡng bản địa có nguồn gốc từ lâu đời, từ thời nguyên thủy, nó thỏa mãn tâm lý của người nông dân cầu mong sự sinh sôi nảy nở, nó đã từng tồn tại trong thời kỳ lâu dài của lịch sử chế độ phong kiến, nó đáp ứng nhu cầu không chỉ của nông dân, nông thôn mà còn cả tầng lớp thương nhân ở đô thị, nhất là từ thế kỷ XVI-XVII. Ngày nay, nó vẫn tiềm ẩn chiều hướng phát triển đáp ứng nhu cầu phát triển kinh tế thị trường và đô thị hóa, hiện đại hóa của Việt Nam. Đạo Mẫu đã phát triển rộng khắp ở cả đồng bằng, đô thị và miều núi, tạo nên một nét khá nổi bật trong bức tranh chung vốn hết sức đa dạng và phong phú của tôn giáo tín ngưỡng Việt Nam.

Đây là một thứ tín ngưỡng có nguồn gốc địa phương đích thực, mặc dầu trong quy trình tăng trưởng, nó đã thu nhận những tác động ảnh hưởng của Đạo giáo, Phật giáo và thậm chí còn cả Nho giáo nữa. Đạo Mẫu lấy tôn thờ Mẫu ( Mẹ ) làm đấng phát minh sáng tạo và bảo dưỡng cho ngoài hành tinh, con người, là nơi con người ký thác những mong ước, khát vọng về đời sống trần gian của mình, đạt tới sức khỏe thể chất và tài lộc ( Phúc Lộc Thọ ) .

Di tích lịch sử – Đền Thờ – Nguyên Phi Ỷ Lan (Ảnh: TL)

Một mạng lưới hệ thống thần điện tuy là đa thần ( có khoảng chừng xấp xỉ 60 vị thánh ), nhưng đứng đầu và bao trùm lên là Thánh Mẫu, trong đó Thánh Mẫu Liễu Hạnh tuy Open muộn mằn trong điện thần ( từ thế kỷ XV-XVI ) nhưng lại chiếm vị trí thần chủ trong điện thần Đạo Mẫu. Chính Thánh Mẫu Liễu Hạnh đã “ trần gian hóa ” Đạo Mẫu và trong điều kiện kèm theo của xã hội Nho giáo cuối thời phong kiến nó đã đi vào đời sống dân gian, bắt rễ sâu vào xã hội và đời sống tâm linh của mỗi con người Nước Ta .
Đạo Mẫu vốn là tín ngưỡng địa phương của tộc Việt, nhưng nó biểu lộ một năng lực tích hợp tôn giáo tín ngưỡng cao, làm cho mạng lưới hệ thống điện thần cũng như bộ mặt văn hóa truyền thống của nó bộc lộ tính đa tộc người, đa văn hóa của không chỉ dân tộc bản địa đa phần mà còn cả những tộc người thiểu số cùng sinh sống trên quốc gia Nước Ta. Trong mạng lưới hệ thống những thần linh có nhiều vị thần người dân tộc thiểu số, do vậy nó cũng tích hợp những hoạt động và sinh hoạt văn hóa truyền thống của những dân tộc thiểu số đó vào trong nghi lễ của đạo này ( ăn mặc, âm nhạc, múa hát … ). Hiếm có một tôn giáo tín ngưỡng địa phương nào lại “ tiềm tàng ” sức tự đổi khác, “ trẻ hóa ” như thể Đạo Mẫu. Nó không chỉ có sức sống trong điều kiện kèm theo chính sách phong kiến quân chủ, mà còn tiềm ẩn và bùng phát trong xã hội đô thị hóa, công nghiệp hóa, văn minh hóa lúc bấy giờ .

Miếu Bà Chúa Xứ núi San ở An Giang ( Ảnh : TL )
Vậy căn cỗi nhận thức nào, căn cỗi xã hội nào đã là “ mảnh đất ” sinh ra sống sót, hồi sinh và tăng trưởng của Đạo Mẫu ? Phải chăng đó là xã hội nông nghiệp, nông thôn và nông dân mà ở đó nền canh tác lúa nước và xã hội mang đậm tàn tích mẫu hệ với vai trò to lớn của người phụ nữ ? Phải chăng đó còn là một xã hội manh nha và khởi đầu tăng trưởng nền “ thương nghiệp ” chợ quê vào thế kỷ XV – XVII, nhất là thời kỳ Nhà Mạc, mà ở đó vẫn là vai trò trụ cột của người phụ nữ ? Và phải chăng ngày này trong khung cảnh xã hội công nghiệp hóa của nền kinh tế thị trường thuở giao thời lại là mảnh đất mới cho sự “ phục hưng ” của hình thức tín ngưỡng này .

Quốc Bảo