Ngày 30/5/2018, Hội nghị Toàn thể lần thứ 8 Chương trình Ký ức quốc tế khu vực châu Á – Thái Bình Dương của UNESCO diễn ra tại Nước Hàn, đã nhất trí ghi danh hồ sơ “ Hoàng Hoa sứ trình đồ ” của Nước Ta vào list những di sản tư liệu của Chương trình. Đây cũng là di sản tư liệu thứ 7 của Nước Ta được phong di sản tư liệu và di sản ký ức quốc tế. Nhưng dù được phong danh, di sản tư liệu ở Nước Ta vẫn chưa thật sự “ sống ” và được chú trọng chăm sóc tham gia đời sống .
Khi thông tin “ Hoàng Hoa sứ trình đồ ” thuộc dòng họ Nguyễn Huy ( Trường Lộc, Can Lộc, thành phố Hà Tĩnh ), được phong danh di sản Ký ức Châu Á Thái Bình Dương – Thái Bình Dương, thêm chấm thứ 7 trên map di sản tư liệu quốc tế ở Nước Ta, cũng là khi nhìn lại những di sản tư liệu của Nước Ta lâu nay dù được “ thức tỉnh ” nhưng chưa trọn vẹn tham gia vào đời sống, được phổ cập sâu rộng hay sử dụng như tư liệu để tham chiếu nhiều vần đề của lịch sử dân tộc, địa lý, văn hóa truyền thống, xã hội, ngoại giao … hiện tại .

Một trang trong Hoàng Hoa sứ trình đồ. Bạn đang đọc: Di sản tư liệu có bị lãng quên?

Di sản tư liệu là bảo vật quốc gia

Di sản tư liệu là thuật ngữ được sử dụng bởi Chương trình Ký ức quốc tế do UNESCO khởi xướng từ năm 1992 nhằm mục đích chỉ những tư liệu, tài liệu có giá trị đặc biệt quan trọng và có tầm tác động ảnh hưởng to lớn trên quốc tế. Di sản tư liệu còn được xem là những bảo vật, gia tài quan trọng của vương quốc mà qua đó hoàn toàn có thể hiểu được về lịch sử dân tộc, văn hóa truyền thống, kinh tế tài chính – chính trị và những nghành nghề dịch vụ xã hội của cả nước hay từng vùng, miền, dân tộc bản địa, ngành nghề, dòng họ …
Cách đây mấy năm, khái niệm này trở nên tương đối quen thuộc ở Nước Ta kể từ khi Mộc bản triều Nguyễn trở thành di sản tư liệu quốc tế tiên phong của Nước Ta được UNESCO công nhận năm 2009. Tiếp đó, 82 Bia đá ghi chép những khoa thi tiến sỹ triều Lê – Mạc ở Văn Miếu – Văn Miếu, TP. Hà Nội năm 2011. Rồi Mộc bản kinh Phật thiền phái Trúc Lâm chùa Vĩnh Nghiêm, Bắc Giang năm 2012 .
Bốn năm sau, tiếp Thơ văn trên kiến trúc cung đình Huế năm năm nay, Mộc bản trường Phúc Giang thuộc dòng họ Nguyễn Huy, Can Lộc, TP Hà Tĩnh năm năm nay, Châu bản triều Nguyễn năm 2017, và năm 2018, cuốn sách “ Hoàng Hoa sứ trình đồ ” cũng thuộc về dòng họ Nguyễn Huy, được vinh danh bởi những giá trị mang tính biểu trưng của tư liệu quốc tế .
Đây đều là những di sản được coi là quốc bảo có giá trị điển hình nổi bật với nội dung phong phú, hình thức độc lạ, tính duy nhất không hề sửa chữa thay thế và sức ảnh hưởng tác động sâu rộng .

Bia tiến sỹ tại Văn Miếu – Quốc tử giám .

“ Mộc bản triều Nguyễn ”, những bản khắc gỗ chữ Hán – Nôm đang được dữ gìn và bảo vệ tại Trung tâm tàng trữ Quốc gia IV ( tỉnh Lâm Đồng ), là một trong những di sản tư liệu đồ sộ và còn được lưu giữ ở nước ta qua nhiều thế kỷ .
Theo hồ sơ của Cục Di sản, Bộ VH-TT và DL, 34.555 bản khắc Mộc bản triều Nguyễn đã lưu lại những tác phẩm chính văn, chính sử do triều Nguyễn biên soạn, những sách tầm cỡ và sách lịch sử …, phản ánh mọi mặt của xã hội Nước Ta dưới triều Nguyễn về lịch sử vẻ vang, địa lý, chính trị – xã hội, quân sự chiến lược, pháp chế, tôn giáo – tư tưởng – triết học, ngôn từ – văn tự, văn hóa truyền thống, giáo dục
82 “ Bia đá tiến sỹ ở Văn Miếu – Văn Miếu ”, Thành Phố Hà Nội là nguồn tư liệu đa dạng chủng loại phản ánh quá trình lịch sử dân tộc hơn 300 năm dưới triều Lê – Mạc ( 1442 – 1779 ), cho thấy tư tưởng trị quốc dựa vào nhân tài. Câu “ Hiền tài là nguyên khí vương quốc ” ở Văn Miếu – Văn Miếu trở thành “ mục tiêu ” trong việc giáo dục nhân tài cho quốc gia ở mọi thời đại .
“ Mộc bản Chùa Vĩnh Nghiêm ”, lúc bấy giờ còn lưu giữ 34 đầu sách với gần 3.000 bản khắc trên gỗ, mỗi bản có hai mặt, mỗi mặt 2 trang sách ( âm bản ) khoảng chừng 2 nghìn chữ Nôm, chữ Hán, chữ Phạn, được những vị sư tổ Thiền phái Trúc Lâm ở chùa Vĩnh Nghiêm cho khắc tạc từ những năm giữa thế kỷ XVIII đến đầu thế kỷ XX.
Đây là nguồn tư liệu quý giá cho việc nghiên cứu và điều tra sự tăng trưởng của ngôn từ Việt nói chung, của chữ Nôm nói riêng trong lịch sử vẻ vang, tiềm ẩn những giá trị có trong kinh, sách, những văn bản về giới luật nhà Phật và một số ít trước tác về thơ, phú, nhật ký của những vị cao tăng dòng thiền Trúc Lâm Yên Tử riêng có ở Nước Ta .
“ Châu bản triều Nguyễn ” là khối tài liệu hành chính duy nhất còn lưu giữ được của vương triều phong kiến sau cuối ở Nước Ta, với 776 tập Châu bản của 11 đời vua, gồm 8.500 văn bản tương tự hơn 200 nghìn tờ, ghi lại nhiều thông tin đa dạng chủng loại phản ánh hàng loạt lịch sử vẻ vang, đời sống kinh tế tài chính – xã hội, con người Nước Ta thế kỷ 19, nửa đầu thế kỷ 20 .
“ Thơ văn trên kiến trúc cung đình Huế ” bộc lộ trên nhiều vật liệu khác nhau như gỗ, đá, đồng, pháp lam, khảm sành sứ, sơn son thếp vàng … Đây là di sản tư liệu bộc lộ tư tưởng của những vị vua triều Nguyễn về lịch sử dân tộc, độc lập dân tộc bản địa, văn hóa truyền thống, ý niệm trị quốc, dân số … Một mô hình thẩm mỹ và nghệ thuật trang trí đặc biệt quan trọng và tư liệu độc lạ riêng có tại cố đô Huế, với gần 3.000 họa tiết trang trí ở đây chưa thấy Open ở những nơi khác trên quốc tế .
“ Mộc bản Trường Lưu ” hay còn gọi Mộc bản trường học Phúc Giang, gồm hơn 2 nghìn bản gỗ thị lâu năm, khắc chữ Hán ngược tinh xảo, với nhiều dạng chữ như : lệ thư, thảo thư, giản tự, cổ tự … để in sách phục vụ việc giáo dục, khoa cử chọn nhân tài cho vương quốc cuối thời Hậu Lê .
Mộc bản còn lưu giữ bút tích, ấn triện, gia huy và những dấu tích khẳng định chắc chắn bản quyền gắn với 5 danh nhân văn hóa : Nguyễn Huy Tựu ( 1690 – 1750 ), Nguyễn Huy Oánh ( 1713 – 1789 ), Nguyễn Huy Cự ( 1717 – 1775 ), Nguyễn Huy Quýnh ( 1734 – 1785 ) và Nguyễn Huy Tự ( 1743 – 1790 ). Đây là khối mộc bản duy nhất, cổ nhất về giáo dục của một dòng họ còn lưu giữ được ở Nước Ta, hiện đang được dữ gìn và bảo vệ tại tư gia dòng họ Nguyễn Huy ở TP Hà Tĩnh .

Mộc bản triều Nguyễn .

Và di sản thứ bảy “Hoàng Hoa sứ trình đồ”

Cuốn sách có chiều dài 30 cm, rộng 20 cm, dày 2 cm, in bằng bản mộc trên giấy dó, được vẽ bằng 3 loại màu với cấu trúc gồm 7 phần :

1. “Hoàng hoa dịch lộ đồ thuyết”- Thuyết minh về bản đồ đường đi và trạm dịch trên đường đi sứ, có chép (biên tập, hiệu chỉnh năm Ất Dậu- 1765); 2. “Lưỡng kinh trình lộ ca”- Bài ca về hành trình từ Nam Kinh đến Bắc Kinh; 3. “Sứ trình bị khảo”- Khảo luận đầy đủ về hành trình đi sứ; 4. “Quốc tự thần kinh tiến hành lục lộ’’- Đường bộ từ kinh đô lên đường; 5. Đồ bản: Từ trấn Nam Quan đến Bắc Kinh (có chú thích rõ ràng với hơn 100 trang trên tổng số 120 trang); 6. “Bắc sứ thủy lộ trình lý số”- Chiều dài đường thủy đi sứ phương Bắc, có ghi “Nối tiếp, biên tập năm Ất Dậu”- Đây là phần do Nguyễn Huy Oánh có nhiều đóng góp, vì sách đã ghi rõ là ông “biên tập”, “nối tiếp”; 7. Kinh thành (Bắc Kinh), ghi chép về thành Bắc Kinh, Trung Quốc.

“ Hoàng Hoa sứ trình đồ ” nhằm mục đích phân phối tư liệu, hướng dẫn thuận tiện cho bản thân sứ bộ Nguyễn Huy Oánh và những sứ bộ sau. Cuốn sách biểu lộ kĩ năng của Thám hoa Nguyễn Huy Oánh trên toàn bộ những nghành nghề dịch vụ lịch sử dân tộc, địa lý, chính trị, ngoại giao và thơ ca .
Trong đó, phần “ Lưỡng kinh trình lộ ca ” tuy không phải là phần chính của sách nhưng lại đậm dấu ấn cá thể, gồm 26 câu thơ thất ngôn chữ Hán, viết khái quát về chặng mà sứ bộ đã đi qua, biểu lộ nhãn quan chính trị, kĩ năng thơ ca, sự tinh xảo, nhạy bén trong cảm nhận về vạn vật thiên nhiên, con người và thời cuộc của tác giả .

Một trang trong Hoàng hoa sứ trình đồ .

Theo nhìn nhận của những nhà nghiên cứu, “ Hoàng Hoa sứ trình đồ ” là một khu công trình quan trọng, hoàn toàn có thể nói là một trong những cuốn “ sứ trình đồ ” sớm nhất hiện còn, khởi đầu cho hàng loạt cuốn “ sứ trình đồ ” sau này như : “ Hoàng hoa đồ phả ” ( Ngô Thì Nhậm, đời Tây Sơn ), “ Sứ trình quát yếu biên ” ( Lý Văn Phức, năm 1841 ), “ Như Thanh đồ ” ( Phạm Văn Trữ, năm 1882 ), “ Yên sứ trình đồ ” ( Nguyễn Khắc Hoạt, năm 1876 ) …
Thám hoa Nguyễn Huy Oánh ( 1713 – 1789 ) thuộc thế hệ thứ 10 của dòng họ Nguyễn Huy ở làng Trường Lưu ( nay thuộc xã Trường Lộc, Can Lộc, TP Hà Tĩnh ). Ông làm quan dưới triều Lê – Trịnh và trải qua nhiều chức vụ quan trọng. Ông là nhà hoạt động giải trí chính trị, văn hóa truyền thống, giáo dục nổi tiếng, có nhiều góp phần cho ngoại giao giữa Nước Ta và Nước Trung Hoa thế kỷ 18 .
Năm 1764, ông được chọn làm Chánh sứ cho chuyến đi Yên Kinh ( tức Bắc Kinh ) vào năm 1766 – 1767. Ông đã có nhiều trước tác tương quan đến hành trình dài đi sứ, trong đó “ Hoàng Hoa sứ trình đồ ” là di sản tư liệu đầy ắp thông tin về chuyến đi sứ Nước Trung Hoa của những sứ thần Nước Ta năm 1766 – 1767, vì sách chưa được khắc in nên chưa được nhiều người biết tới. Cháu năm đời của ông là Nguyễn Huy Triển ( 1852 – 1909 ), đã cất công tìm kiếm, sau 20 năm, Nguyễn Huy Triển đã tìm được bản gốc và tự tay sao chép lại .
Thám hoa Nguyễn Huy Oánh cũng để lại 40 tập sách về văn học, lịch sử vẻ vang, địa lý, y học … điển hình nổi bật là những tập : “ Phụng sứ yên kinh tổng ca ”, “ Tiêu tương bát vịnh ” ; “ Thạc Đình di cảo ”, “ Quốc sử toản yếu ”, “ Bắc dư tập lãm ”, “ Sơ học chỉ nam ”, “ Tính lý toản yếu ”, “ Dược tính ca quát ”, “ Huấn nữ tử ca ” … đều là những tác phẩm có giá trị truyền đời .
“ Hoàng Hoa sứ trình đồ ” là sự ghi nhận một tư liệu lịch sử dân tộc nói về quan hệ ngoại giao giữa hai nước trong khu vực châu Á – Thái Bình Dương thế kỷ thứ 18, góp phần vào việc duy trì nền tự do giữa những dân tộc bản địa trong khu vực và quốc tế .

Trang sách Tính lý toản yếu đại toàn .

Làm sao cho di sản tư liệu “sống” trong đời sống hiện tại?

Tính đến nay, vẫn chưa có một điều tra và nghiên cứu, khảo sát hay thống kê thật sự rất đầy đủ, đúng mực về số lượng những tư liệu quý của Nước Ta. Tuy nhiên, hoàn toàn có thể chứng minh và khẳng định, do nước ta trải qua nhiều tiến trình binh biến lịch sử dân tộc với cuộc chiến tranh, loạn lạc vì vậy nhiều khối tư liệu có giá trị đã bị thất lạc .
Một lượng lớn di sản tư liệu đang được lưu giữ ở những dòng tộc, mái ấm gia đình và tại không ít di tích lịch sử đình, đền, chùa, … và phần nhiều những di sản tư liệu quý đang được những cơ quan tàng trữ của Nhà nước dữ gìn và bảo vệ .
Để tiếp thị di sản tư liệu quốc tế ở Nước Ta đến với công chúng Việt một cách thoáng rộng, để di sản tư liệu “ sống ”, tham gia vào những hoạt động giải trí của vương quốc, hiện tại mới chỉ nằm trong khuôn khổ những cuộc triển lãm một số ít tư liệu luân phiên ở những địa phương, nhưng vẫn chưa tạo được ảnh hưởng tác động sâu rộng .
Khó khăn trước mắt là di sản gốc qua thời hạn không còn nguyên vẹn hoặc rất khó chuyển dời trong điều kiện kèm theo vật chất và chính sách dữ gìn và bảo vệ ở Nước Ta. Khó khăn tiếp theo, di sản tư liệu so với công chúng hiện tại phần lớn rất khó hiểu bời không đọc được chữ ( Hán – Nôm – Phạn ), không hiểu biết ý nghĩa văn bản tư liệu, nên cũng khó mê hoặc .
Khó khăn thứ ba là cách triển lãm di sản tư liệu của ta cũng còn khá đơn điệu, chỉ như một cuộc tọa lạc tư liệu, ít có những hoạt động giải trí tương hỗ để tăng thêm hiểu biết hay tương tác với hiện vật, giảm đi nhiều sức mê hoặc .
Ngay cà việc sử dụng di sản tư liệu trong công tác làm việc ngoại giao về yếu tố chủ quyền lãnh thổ toàn vẹn chủ quyền lãnh thổ, cũng chưa được tận dụng triệt để. Từ việc tuyên truyền ra bên ngoài đến việc tham chiếu những tư liệu hiện tại để phân định rõ ràng .
Thiết nghĩ trong thời hạn tới, để khai thác kho tàng di sản tư liệu quốc tế ở Nước Ta, cũng như cho di sản “ sống ” thật, “ sống ” mạnh khỏe, tham gia thoáng rộng vào đời sống xã hội, cũng như công tác làm việc ngoại giao, rất cần sự chung tay của mọi người, không riêng gì về phía Nhà nước .
Ví dụ trong việc dữ gìn và bảo vệ di sản, với những đặc trưng vật liệu đặc biệt quan trọng, cần những nhà khoa học tham gia để có nhũng giải pháp bảo vệ di sản tránh mục nát hư hỏng. Hay rất cần những nhà khoa học công nghệ tiên tiến, hoàn toàn có thể số hóa di sản để tàng trữ cho muôn đời sau .

Trước mắt, nên có sự chọn lọc, phân loại di sản tư liệu, dịch ra chữ Việt, và các ngôn ngữ quốc tế, kèm theo những chú giải chi tiết về ý nghĩa và nội dung tư liệu, in ấn theo nhiều định dạng từ sách đến đĩa, phim, ảnh…, phát hành rộng rãi, theo lối truyền thống và cả trên mạng Internet.

Từ đó, giúp công chúng chớp lấy được nhiều thông tin hơn và hiểu rõ hơn về những di sản tư liệu do cha ông ta để lại, cũng như phát huy giá trị sử dụng trong những yếu tố chính trị – xã hội, pháp luật, công tác làm việc ngoại giao … / .

“Hoàng Hoa sứ trình đồ” được công nhận là Di sản tư liệu của UNESCO

VOV.VN – Hồ sơ “ Hoàng Hoa sứ trình đồ ” đã được bảo vệ thành công xuất sắc tại phiên họp thứ 8 của khóa họp, được những nước nhìn nhận cao là một hồ sơ hiếm .