BEETHOVEN, LUDWIG VAN (1770-1827) – Website Nhạc Cổ Điển

Là người đại diện thay mặt ở đầu cuối của phe phái cổ xưa thành Vienna, nhà soạn nhạc thiên tài người Đức Ludwig van Beethoven đã có những góp phần vĩ đại vào tiến trình tăng trưởng của âm nhạc cổ xưa quốc tế. Không có một di sản đồ sộ về số lượng như những bậc tiền bối của phe phái cổ xưa thành Viên Wolfgang Amadeus Mozart ( 1756 – 1791 ) hay Joseph Haydn ( 1732 – 1809 ) nhưng Beethoven đã đem đến cho quốc tế âm nhạc một phong thái mới, phong thái anh hùng ca rực lửa và tràn ngập ý thức tranh đấu, vươn tới tự do cùng những cải cách vĩ đại. Với sự cải cách can đảm và mạnh mẽ về nội dung lẫn hình thức, ở hầu hết những thể loại âm nhạc như sonata, concerto và giao hưởng, Beethoven đều để lại dấu ấn thiên tài của mình. Cả cuộc sống của ông thực sự là bản anh hùng ca của một con người có nghị lực khác thường vượt qua mọi khó khăn vất vả, thử thách và thắng lợi bệnh tật .

Cuộc đời Beethoven

Ludwig van Beethoven sinh ra trong một gia đình nghệ thuật. Ông nội của nhà soạn nhạc thiên tài, Ludwig van Beethoven, giữ chức nhạc trưởng của nhà hát cung đình Bonn. Cha của nhạc sỹ, Johann van Beethoven, cũng là thành viên của dàn nhạc cung đình và là một bợm nhậu. Chính tật xấu này của Johann đã dìm gia đình ông và tuổi thơ Beethoven lâm vào cảnh địa ngục. Sau cái chết của người ông và sự nghiện ngập của người cha, gia đình lâm vào cảnh túng thiếu nghiêm trọng, Beethoven đành phải thôi học từ rất sớm. Chính vì vậy, sau này, khi lớn lên, Beethoven đã nỗ lực học và tự học rất nhiều để tự bù đắp kiến thức cho mình. Tuy nhiên, trong cái rủi có cái may, do sinh ra trong một gia đình có truyền thống âm nhạc, Beethoven được học nhạc từ nhỏ. Dù được giảng dạy một cách tuỳ hứng trong roi vọt, tài năng thiên bẩm đã khiến cậu bé Beethoven biết chơi thành thạo đàn clavecin, violin, flute… Buổi biểu diễn đầu tiên của Beethoven trước khán giả thành Bonn là vào ngày 26-3-1778 với một bản concerto cho đàn clavecin.

Tháng 10-1779, Beethoven bắt đầu theo học môn đối vị và nghệ thuật bè trầm với Kh. Neefe và chịu ảnh hưởng lớn về quan điểm thẩm mỹ từ người thầy đáng kính này. Năm 12 tuổi, Beethoven được đưa vào dàn nhạc cung đình với vai trò trợ lý đàn organ cho Neefe. Trong thời gian này, Beethoven được Neefe hướng dẫn về Bình quân luật của Johann Sebastian Bach (1685-1750) và bắt đầu biết đến George Frideric Handel (1685-1759), tác giả mà sau này, Beethoven đặc biệt ngưỡng mộ.

Sự nghèo túng luôn là bạn sát cánh với Beethoven trong những năm tháng trưởng thành. Ngoài việc chơi cho dàn nhạc cung đình, ông phải đi dạy học để kiếm tiền nuôi mái ấm gia đình. Tuy vậy, những tham vọng về một chân trời âm nhạc mới lạ ngoài phạm vi thành Bonn vẫn không ngừng thôi thúc ông tìm đến với thành Vienna, học hỏi những nhà soạn nhạc khét tiếng. Mùa xuân năm 1787, chàng nhạc sỹ thành Bonn đã đến đây để tìm gặp Mozart và đáng tiếc là chỉ được gặp Mozart một lần duy nhất. Sau khi nghe Beethoven chơi ngẫu hứng bên phím piano, Mozart đã choáng váng trước tài nghệ khác thường : “ Hãy nhìn kỹ chàng trai này, rồi cả quốc tế sẽ phải nói về anh ta ”. Điều đáng buồn là cuộc gặp gỡ giữa hai con người thiên tài này chỉ diễn ra ngắn ngủi bởi Beethoven phải vội vã rời Vienna về Bonn vì mẹ bị ốm nặng. Cái chết của người mẹ hiền hậu, nhẫn nại đã không chỉ khiến Beethoven rơi vào thực trạng vô vọng mà còn kéo theo sự sụp đổ của mái ấm gia đình, vốn luôn luôn được bà mẹ dày công vun đắp .

May mắn cho Beethoven và cũng cho nhạc cổ xưa bởi trong những năm tháng này, Beethoven đã có được sự nâng đỡ ý thức từ hai người bạn tốt như Stephan von Breuning và Franz Wegeler, những người sẽ tận tụy gắn bó cả cuộc sống với ông. Thông qua mối quan hệ bè bạn này, Beethoven đã tiếp xúc với giới tri thức thành Bonn, mở con đường lớn đưa ông đến với văn học cổ xưa Đức, văn học Hy Lạp cổ đại, văn học Anh. Beethoven đặc biệt quan trọng mê hồn và chịu tác động ảnh hưởng lớn của Homero với những bản trường ca “ Iliad ”, “ Odisea ”, Plutarque với “ Tiểu sử những danh nhân ” và William Shakespeare với những vở kịch nổi tiếng của ông. Hai nhà thơ Đức đương thời là Goethe và Schiller cũng chinh phục được Beethoven .

Một sự kiện gây chấn động châu Âu thời bấy giờ cũng để lại dấu ấn sâu sắc cho Beethoven, đó là cuộc cách mạng tư sản Pháp 1789. Những luồng tư tưởng tiên tiến từ cuộc cách mạng đã được Beethoven tiếp nhận hết sức hào hứng. Riêng cá nhân Napoleon được Beethoven hết sức ngưỡng mộ và thán phục. Có thể nói cuộc cách mạng Pháp 1789 đã góp phần thắp lên tinh thần rực lửa đấu tranh vì quyền tự do, bình đẳng của con người và phong cách anh hùng ca như các tác phẩm sau này của ông. Chính những biến động về tư tưởng đã giúp ông đi đến quyết định, rời thành Bonn vào tháng 11-1792 để đến với thành Vienna, trung tâm văn hóa của châu Âu thời bấy giờ. Giai đoạn ở thành Vienna sẽ là giai đoạn đánh dấu sự trưởng thành và bước thăng hoa trong cuộc đời sáng tác âm nhạc của Beethoven. Ông đến với thành Vienna trong sự hào hứng của tuổi trẻ và niềm tin vào một môi trường học tập mới. Như các nhạc sỹ đương thời, Beethoven đã có được nhà bảo trợ cho quá trình theo đuổi nghệ thuật của mình, công tước Lichnowsky. Mặc dù nhận bảo trợ của Lichnowsky nhưng Beethoven trong mọi trường hợp vẫn giữ vững phẩm giá, lòng kiêu hãnh, lập trường kiên định về chính trị, quan điểm sống và coi đó là điều sống còn của cuộc đời mình.

Song song với quy trình sáng tác, Beethoven còn theo học những nhạc sỹ nổi tiếng của thành Vienna để củng cố và mạng lưới hệ thống lại kiến thức và kỹ năng âm nhạc của mình. Trong số những người thầy đáng kính ấy thì, nhà soạn nhạc vĩ đại Haydn, cha đẻ của giao hưởng, đóng vai trò quan trọng. Cũng phải nói thêm là đây cũng là thời kỳ sáng tác bùng cháy rực rỡ của Haydn nên nhà soạn nhạc già này đã không có nhiều thời hạn dành cho Beethoven. Tuy nhiên, với vai trò của người đi trước, Haydn đã đưa ra những nhận xét xác đáng và những lời khuyên qúy báu về những tác phẩm mới sáng tác của Beethoven. Có một giai thoại kể lại rằng, khi Beethoven hỏi quan điểm thầy về những tác phẩm của mình, Haydn đã thốt lên sau những phút trầm tư tâm lý : “ Anh gây cho tôi cảm tưởng về một con người có mấy cái đầu, mấy trái tim và mấy linh hồn ”. Khi đã không thay đổi được đời sống và học tập thêm về âm nhạc, Beethoven mở màn ra đời công chúng thành Vienna và nhanh gọn nhận được sự chú ý quan tâm đặc biệt quan trọng. Nhiều nhà hoạt động giải trí thẩm mỹ và nghệ thuật cũng nhìn nhận cao năng lực của ông và hào hứng cho rằng : “ Người nghệ sỹ này đã bù đắp cho tất cả chúng ta sự tổn thất sau cái chết của Mozart ”. Không chỉ sáng tác, Beethoven còn là người tiên phong đưa ra một phong thái mới trong nghệ thuật và thẩm mỹ chơi piano : phong thái anh hùng ca .

Sự hoàn chỉnh về nội dung và hình thức của khúc mở màn cho vở ballet “The Creatures of Prometheus” đã đưa overture trở thành một tác phẩm khí nhạc độc lập, tiền thân của loại tác phẩm giao hưởng một chương, giao hưởng có tiêu đề sau này. Riêng về sonata, Beethoven đã đem lại cho thể loại này một tầm vóc mới. Trước đây, các bậc tiền bối của ông đã sáng tạo ra thể loại sonata chưa có sự tương phản lớn giữa các chương và bản thân trong một chương cũng chưa thể hiện sự phát triển rõ nét giữa các chủ đề. Về sự sáng tạo của Beethoven ở thể loại sonata, các nhà hoạt động âm nhạc sau này đã cho rằng, Beethoven đã làm rõ phần triển khai cơ cấu các chủ đề, phân tích và tổng hợp các nét đấu tranh kịch tính, mạnh mẽ để tạo nên phần trung tâm của tác phẩm. Beethoven còn sáng tạo ra phần coda (phần kết) với nhiệm vụ là tổng kết tác phẩm bằng những nét chấm phá đầy rõ nét. Với tính chất kịch tính cao, thể hiện không chỉ giữa các chương mà phản ánh được sự phát triển nội tại trong từng chương này, Beethoven đã tạo ra sự phát triển mới về cả về nghệ thuật và tư tưởng trong các tác phẩm âm nhạc thính phòng.

Tài năng của Beethoven đã được chứng minh và khẳng định và một tương lai rực rỡ tỏa nắng đã đến với nhà soạn nhạc thiên tài này. Khi người ta những tưởng bước đường nghệ thuật và thẩm mỹ và đời sống riêng tư của Beethoven sẽ suôn sẻ thì xấu số đã đổ ụp xuống đầu ông. Lần này, không phải là sự túng quẫn về kinh tế tài chính mà lại là bệnh tật. Căn bệnh điếc đáng nguyền rủa đã trở thành vật ngăn cách ông với tổng thể. Đã có nhiều tài liệu nghiên cứu và điều tra về căn bệnh kỳ lạ này ở người nhạc sỹ thiên tài và lý giải nguồn gốc căn bệnh. Đến nay, có nhiều cách lý giải căn bệnh này của ông, một trong những cách đó là việc tập trung chuyên sâu cao độ trong quy trình sáng tác chính là nguyên do hầu hết dẫn bệnh điếc của Beethoven. Điều đau xót hơn cả với nhạc sỹ là trước khi mắc căn bệnh này, ông có thính giác tinh tường, nhạy cảm đến mức hiếm có. Nỗi thống khổ về bệnh tật đã hành hạ ông và dẫn đến sự vô vọng. Thậm chí, ông đã nghĩ đến việc tự tử. Tất cả những dằn vặt, đau đớn, đấu tranh nội tâm của nhà soạn nhạc được bộc lộ qua bản di chúc Heiligenstadt nổi tiếng viết vào tháng 10-1802. Tuy nhiên, thắng lợi được bản thân, ý chí và nghị lực của Beethoven đã đưa ông đến với những thành công xuất sắc mới với những tác phẩm in đậm những phẩm chất tốt đẹp này. Ngay từ lời đề tựa bản giao hưởng số 2 giọng Rê trưởng op 36 đã cho thấy rõ điều đó : “ Tôi muốn nắm lấy cổ số mệnh. Tuyệt vời biết bao nếu như ta hoàn toàn có thể sống ngàn lần đời sống này ! ” .

Sau thời kỳ Heiligenstadt, Beethoven trở lại với âm nhạc với tinh thần và tình yêu cuộc sống của một con người hoàn toàn mới. Chính nét mới mẻ này đã đem lại sức sống và tầm vóc tư tưởng mới cho các tác phẩm của ông giai đoạn sau này. Những cách tân táo bạo, đưa hình thức và nội dung của các tác phẩm âm nhạc thoát khỏi lối mòn của các bậc tiền bối đã giúp Beethoven vươn tới đỉnh cao trong nghệ thuật, đặc biệt ở tác phẩm sáng tác từ năm 1803. Bản giao hưởng số 2 giọng Rê trưởng op 36 được coi là cầu nối của hai giai đoạn sáng tác nghệ thuật trước và sau năm 1803. Và các nhà nghiên cứu âm nhạc cho rằng, đỉnh cao trong giai đoạn trưởng thành của Beethoven chính là các tác phẩm: Piano Sonata No.21 giọng Đô trưởng “Waldstein”, au thời kỳ Heiligenstadt, Beethoven trở lại với âm nhạc với ý thức và tình yêu đời sống của một con người trọn vẹn mới. Chính nét mới mẻ và lạ mắt này đã đem lại sức sống và tầm vóc tư tưởng mới cho những tác phẩm của ông quy trình tiến độ sau này. Những cải cách táo bạo, đưa hình thức và nội dung của những tác phẩm âm nhạc thoát khỏi lối mòn của những bậc tiền bối đã giúp Beethoven vươn tới đỉnh điểm trong thẩm mỹ và nghệ thuật, đặc biệt quan trọng ở tác phẩm sáng tác từ năm 1803. Bản giao hưởng số 2 giọng Rê trưởng op 36 được coi là cầu nối của hai quá trình sáng tác nghệ thuật và thẩm mỹ trước và sau năm 1803. Và những nhà nghiên cứu âm nhạc cho rằng, đỉnh điểm trong quy trình tiến độ trưởng thành của Beethoven chính là những tác phẩm : Piano Sonata No. 21 giọng Đô trưởng “ Waldstein ”, Piano Sonata số 23 giọng Pha thứ “ Appassionata ” vở opera “ Fidelio ” và chùm 7 bản giao hưởng. Trong số những tác phẩm này, bản giao hưởng số 3 giọng Mi giáng trưởng “ Eroica ” có số phận đặc biệt quan trọng không chỉ vì trước ngày công diễn, Beethoven đã xóa lời đề tặng Napoleon trên bản tổng phổ mà là sự cân đối và đẹp quái đản của nó. Các nhà phê bình âm nhạc đều nhìn nhận cao tác phẩm này, coi đó là cột mốc mở ra đỉnh điểm mới của nền âm nhạc giao hưởng thế kỷ 19. Sáng tác vĩ đại này không những có quy mô lớn mà còn có tư tưởng, khát vọng lớn lao vượt tầm thời đại. Tại tác phẩm này, chương menuetto phong thái đã được sửa chữa thay thế bằng chương Scherzo vui tươi ( trước đây, trong bản giao hưởng số 1 Beethoven từng thế chỗ menuetto bằng Scherzo ) .
Tiếp sau thành công của bản giao hưởng số 3 là những chùm tác phẩm chói sáng của Beethoven với các bản giao hưởng được liệt vào hàng kinh điển trong kho tàng âm nhạc giao hưởng thế giới với các thể loại: kịch tính, bi kịch, ngợi ca thiên nhiên, sử thi: giao hưởng số 4 giọng Si giáng trưởng được nhạc sỹ iếp sau thành công xuất sắc của bản giao hưởng số 3 là những chùm tác phẩm chói sáng của Beethoven với những bản giao hưởng được liệt vào hàng tầm cỡ trong kho tàng âm nhạc giao hưởng quốc tế với những thể loại : kịch tính, thảm kịch, ngợi ca vạn vật thiên nhiên, sử thi : giao hưởng số 4 giọng Si giáng trưởng được nhạc sỹ Schumann ví như “ cô gái Hy Lạp mảnh dẻ giữa hai người khổng lồ phương Bắc ”, giao hưởng 5 giọng Đô thứ được ca tụng là giao hưởng định mệnh, giao hưởng số 6 giọng Fa trưởng “ Pastorale ” được gọi là bản giao hưởng đồng quê, giao hưởng số 7 giọng La trưởng giao hưởng số 8 giọng Pha trưởng và đỉnh điểm giao hưởng số 9 giọng Rê thứ. Có câu truyện về bản giao hưởng số 9 rằng nếu có người ngoài toàn cầu nào tới thăm hành tinh xanh của tất cả chúng ta thì để lý giải về con người, chỉ cần cho họ nghe bản giao hưởng số 9 này. Câu chuyện này đã nói lên được đặc thù sử thi, tầm vóc và quy mô của tác phẩm. Có thể nói bước tiến về nghệ thuật và thẩm mỹ của Beethoven là tác dụng của quy trình học hỏi không căng thẳng mệt mỏi trong những năm tháng ở thành Vienna và cũng như sự chín muồi về tư tưởng của ông. Sâu xa hơn, đó còn là hiệu quả của quy trình tăng trưởng âm nhạc giao hưởng mà những bậc tiền bối đã gây dựng lên, trong đó có sự tăng trưởng của dàn nhạc giao hưởng, yếu tố giúp bộc lộ những ý tưởng sáng tạo âm nhạc của ông. Về xã hội, tác động ảnh hưởng can đảm và mạnh mẽ nhất đến Beethoven quy trình tiến độ này là vẫn là luồng tư tưởng do cuộc cách mạng 1789 đem lại. Tuy Napoleon đã phản bội lại cách mạng tuy nhiên lý tưởng về một xã hội con người với con người sống trong tự do, bình đẳng, bác ái vẫn rực sáng trong ông .
Sẽ là không rất đầy đủ nếu không nhắc đến vị trí của những bản overture và 5 bản concerto cho piano với dàn nhạc, 1 bản concerto bộ ba cho piano, violin và cello, bản concerto duy nhất viết cho violin và dàn nhạc trong sự nghiệp âm nhạc của Beethoven. Với sức diễn đạt mạnh như một bản giao hưởng, những tác phẩm này của ông được nhìn nhận cao bởi sự súc tích, cô đọng, tính khái quát và mối quan hệ ngặt nghèo giữa những chủ đề. Bằng kĩ năng của mình, Beethoven đã chứng tỏ rằng với những thể loại tác phẩm khí nhạc có quy mô nhỏ cũng có sức sống và tầm vóc như những tác phẩm lớn. Đây sẽ là tiền đề cho những nghệ sỹ thế hệ sau không liên tục khám phá để cho sinh ra nhiều thể loại mới, làm phong phú và đa dạng thêm kho tàng âm nhạc cổ xưa. Riêng bản concerto cho violin duy nhất của ông cũng trở thành bản concerto tầm cỡ cho thể loại này .
Thành công về nghệ thuật và thẩm mỹ nhưng đời sống riêng tư của ông lại không mấy suôn sẻ. Mặc dù luôn luôn khao khát một mái ấm mái ấm gia đình thực sự nhưng chưa khi nào, Beethoven gặp được người bạn gái tri âm, tri kỷ, sẵn sàng chuẩn bị cùng ông đi hết cuộc sống. Ông từng có nhiều mối tình, hầu hết đều xấu số và có cái kết ảm đạm giống nhau bởi theo nhận xét của nhiều người thì vẻ hình thức bề ngoài không mấy hào hoa phong nhã, tính cách độc đoán ( tác động ảnh hưởng của bệnh điếc ) và nhất là không có một gia tài mê hoặc đã loại ông ra khỏi tầm ngắm của những thiếu nữ thời đó. Cũng phải nói thêm rằng, tuy có tính cách độc đoán, thậm chí còn có phần khắc nghiệt, nhưng với bạn hữu, khi nào ông cũng cư xử rất là chân thành và đây là một trong những đức tính đẹp nhất của ông .
Cả cuộc sống của Beethoven là quy trình học tập, sáng tác không căng thẳng mệt mỏi và chiến đấu vượt qua số phận, qua những đắng cay thử thách của cuộc sống. Trong những ngày cuối đời, trên giường bệnh, ông vẫn không nguôi nghiền ngẫm đến đề tài của bản giao hưởng số 10. Dự định này đã mãi mãi không hề thực thi được bởi trái tim nhà soạn nhạc thiên tài đã vĩnh viễn ngừng đập vào ngày 26-3-1827. Ông mất đi để lại một khoảng chừng trống không dễ lấp đầy trong âm nhạc. Không chỉ thành Vienna mà cả quốc tế âm nhạc rơi lệ tiễn đưa người anh hùng … Beethoven tuy không còn nữa nhưng với những tình nhân nhạc cổ xưa thì hình ảnh Beethoven với ánh mắt rực lửa, đầy thử thách trên khuôn mặt cương nghị đang sải những bước dài can đảm và mạnh mẽ, cương quyết vẫn còn đó trong âm nhạc và cuộc sống .

Thanh Nhàn (nhaccodien.info)

Bảo tàng về Beethoven : https://www.beethoven.de/