Thế nào là một lí thuyết khoa học – Đại học Hoa Sen

Lí thuyết vạn vật mê hoặc của Newton, lí thuyết tiến hóa của Darwin, lí thuyết tương đối rộng của Einstein là bấy nhiêu ví dụ về những thành tựu lỗi lạc của tìm hiểu khoa học. Không hoài nghi gì, một trong những trách nhiệm chính của những nhà khoa học là sản xuất những lí thuyết, được ý niệm như những mạng lưới hệ thống lý giải quốc tế bao quanh ta. Nhưng đúng chuẩn thế nào là một “ lí thuyết ” ?
Một mặt, có vẻ như đó là hình dạng của nhận thức khoa học sau một quy trình tìm hiểu sâu rộng ; những khoa học lúc khởi đầu không được trình diễn dưới dạng có mạng lưới hệ thống như những lí thuyết hoàn hảo nhất. Trong nghĩa này, lí thuyết là sự hoàn tất cuộc tìm hiểu khoa học ; một khi được xác lập trên cơ sở một sự quan sát tỉ mĩ những hiện tượng kỳ lạ, đến lượt nó lí thuyết được cho phép ta dự báo những hiện tượng kỳ lạ này bằng suy luận ngặt nghèo. Mặt khác, ý niệm lí thuyết mang trong bản thân nó một giá trị giả định và tư biện cao : ví dụ, lí thuyết big bang, hay lí thuyết dây, còn xa mới được xác nhận và hoàn toàn có thể được những lí thuyết khác thế chỗ. Như vậy, ý niệm lí thuyết đặt tất cả chúng ta đương đầu với một nghịch lí lạ lùng : lí thuyết vừa là dạng thức hoàn hảo và có mạng lưới hệ thống của nhận thức khoa học vừa là, do thực chất, điều khi nào cũng hoàn toàn có thể bị đặt thành yếu tố. Khía cạnh không chắc như đinh và trong thời điểm tạm thời này của lí thuyết, như nhà triết học Karl Popper đã chỉ ra, cũng làm ra chính giá trị của nó. Thật vậy, Popper nhìn thấy trong đặc thù phản bác được của một một giả thiết dấu ấn của tính khoa học của giả thiết ấy ; theo ông, một giả thiết càng “ rủi ro đáng tiếc ” thì nó càng đáng chăm sóc về mặt khoa học, vì không tầm thường .

Karl Popper (1902-1994)

Lí thuyết khoa học chống lí thuyết siêu hình

Đó không phải là khó khăn vất vả duy nhất mà việc xem xét trên bình diện triết học ý niệm lí thuyết phải đương đầu. Để hiểu rõ nguồn gốc những yếu tố khác nhau mà việc xem xét này gặp phải, hãy khởi đầu bằng việc nhấn mạnh vấn đề điều sau : triết học về những khoa học, một công cuộc nhằm mục đích làm rõ thực chất và những cơ sở của nhận thức khoa học, có tham vọng khởi đầu là xác lập sự phân biệt rõ ràng giữa khoa học và những kiểu diễn ngôn khác về quốc tế, như siêu hình học, tôn giáo, hay những khoa học giả như thuật chiêm tinh, vốn cũng sản xuất những “ lí thuyết ”. Như vậy những triết gia về những khoa học thường tự đặt trách nhiệm xác lập một “ tiêu chuẩn phân biệt ” giữa những gì là khoa học và không khoa học. Nếu những quan điểm hoàn toàn có thể khác nhau về thực chất của tiêu chuẩn này và nơi đặt đường ranh giới thì tổng thể mọi quan điểm đều chấp thuận đồng ý rằng những ý tưởng sáng tạo về tính duy lí và chiêu thức khoa học đòi hỏi là những chứng minh và khẳng định của những nhà khoa học phải hoàn toàn có thể chịu sự thử thách của thực nghiệm. Điều này có nhiều hệ quả quan trọng cho những lí thuyết .
Một trong những hệ quả này là, trái với diễn ngôn của những nhà siêu hình học hay thần học, những lí thuyết khoa học phải nói cho tất cả chúng ta về quốc tế quan sát được, quốc tế của kinh nghiệm tay nghề trực quan. Thật vậy, người ta chỉ hoàn toàn có thể so sánh với quan sát một phát biểu về những vật thuộc nghành nghề dịch vụ cái quan sát được, nghĩa là đạt được bằng kinh nghiệm tay nghề. Bởi vậy, theo một nghĩa nào đó, diễn ngôn khoa học gần với diễn ngôn thường thì diễn đạt những quy luật theo kinh nghiệm tay nghề chung ( ví dụ khẳng định chắc chắn rằng khi nào sau ánh chớp cũng có tiếng sấm ) hơn là diễn ngôn của những mạng lưới hệ thống siêu hình lớn vốn quy chiếu về những điều không thuộc về nghành của kinh nghiệm tay nghề trực quan ( như những “ entéléchies ” [ 1 ], “ hư vô ” hay “ Chúa ” ) .

Một lí thuyết không chỉ đơn giản là một sự trình bày các quan sát

Tuy nhiên, và ở đây ta đối mặt với một căng thẳng mới ngay trong ý niệm lí thuyết, những lí thuyết khoa học khác với kiến thức thông thường mà mỗi người có được qua kinh nghiệm hằng ngày, và khác trên nhiều quan điểm. Trái với việc trình bày đơn giản các quan sát (cho dù chính xác và đầy đủ đến mấy), một lí thuyết không tự giới hạn ở việc mô tả các hiện tượng: nó còn phải cho phép dự báo và giải thích các hiện tượng ấy. Như nhà toán học Henri Poincaré đã viết, người ta làm khoa học với những sự kiện như làm nhà với những tảng đá; nhưng nếu một số đá chất đống không làm nên một cái nhà thì việc tích lũy các sự kiện cũng không làm nên một khoa học. Một diễn ngôn kể một số sự kiện không phải là một lí thuyết nếu nó không thể hiện những giả thiết cho phép làm những tiên đoán. Poincaré còn nói thêm: “trước hết, một nhà bác học phải dự báo”. Carlyle đã viết đâu đó đại khái là “Duy chỉ sự kiện mới quan trọng; Jean sans Terre (John Lackland – ND) đã đến đây, đó là một điều thật tuyệt vời, và là một sự thật mà tôi sẵn sàng đánh đổi lấy tất cả lí thuyết trên đời”. […] Đó là ngôn ngữ của sử gia. Còn nhà vật lí học sẽ nói: “Jean sans Terre đã đến đây; tôi chả mấy quan tâm vì ông ấy sẽ không đến nữa”[2].

Gợi ý rằng khoa học lịch sử dân tộc không đưa đến những lí thuyết nhưng chỉ thuật lại những sự kiện, trái ngược với khoa học vậy lí [ 3 ], Poincaré nói rằng việc làm của một lí thuyết gia là một việc làm khái quát hóa. Điều này có nghĩa rằng, trái với việc chăm sóc đến những sự kiện khác biệt, nhà lí thuyết tìm cách xác lập những đều đặn và do đó phải đi xa hơn quan sát trong quá khứ để có những phát biểu tổng quát mà người ta gọi là “ qui luật ” hay “ giả thiết ”. Hành động lí thuyết này, dưới dạng điều được những nhà logic học gọi là sự “ quy nạp ”, có một phần rủi ro đáng tiếc : phát biểu một định luật tổng quát từ một tập hữu hạn những quan sát là đánh cược rằng những gì đã xảy ra cho đến nay sẽ lại xảy ra trong tương lai, do đó đánh cược rằng những sự kiện khác biệt là những trường hợp đặc biệt quan trọng của những định luật tổng quát hơn .

Một lí thuyết là một mô tả có tính biểu tượng

Hơn nữa, những lí thuyết không chỉ là những phát biểu vô cùng tổng quát về quốc tế. Dù sao đi nữa, diễn ngôn thông thường cũng vượt qua sự quan sát đơn thuần những sự kiện khác biệt và phát biểu những qui luật chung được cho phép làm những tiên đoán. “ Tiếng sấm khi nào cũng đi sau ánh chớp ”, “ mọi người rồi sẽ chết ” là những bộc lộ của những đều đặn vượt qua kinh nghiệm tay nghề của quá khứ bằng cách đặt cược là trong tương lai vấn đề tiếp dục diễn ra theo cùng cách ấy. Điều gì phân biệt những định luật thật sự lí thuyết với những chứng minh và khẳng định chung chung như thế ? Để vấn đáp thắc mắc này, ta xét cơ học Newton mà nguyên lí cơ bản ( còn gọi là định luật thứ hai của Newton ) cho tất cả chúng ta biết rằng lực bằng với tích của khối lượng và tần suất. Chắc chắn đây không phải là một khái quát hóa đơn thuần được qui nạp từ thực nghiệm : định luật này vận dụng những khái niệm ( lực, khối lượng, tần suất ) cũng như hình thức hóa toán học, tổng thể những điều không đơn thuần quy về kinh nghiệm tay nghề .
Do đó, có vẻ như việc phát biểu những định luật như thế là tác dụng của một hành vi lí thuyết thứ hai, sau hành vi quy nạp được diễn đạt ở trên. Như nhà triết học Pierre Duhem đã chỉ ra, bước chuyển sang lí thuyết là bước chuyển sang việc hình tượng những hiện tượng kỳ lạ thường nghiệm chứ không chỉ đơn thuần là việc phát biểu tính đều đặn của những hiện tượng kỳ lạ này [ 4 ]. Không chỉ liệt kê những đều đặn thường nghiệm, lí thuyết còn tập hợp chúng dưới những công thức tổng quát hơn, có tính hình tượng và trừu tượng : ví dụ, ý nghĩa của khái niệm lực không hề được đơn thuần xác lập bằng cách quy chiếu về những vật quan sát được. Như vậy, lí thuyết vượt qua kinh nghiệm tay nghề và có tính giả thiết theo một ý nghĩa khác : lí thuyết quy chiếu về những thực thể và quy trình không quan sát được và do đó cương vị của nó có tính giả thiết .

……………….

>> Xem thêm cụ thể bài viết

Theo Nguyễn Đôn Phước dịch
(Nguồn: phantichkinhte123.com; ngày 22/03/2015)