Nhạc jazz: vì sao có người yêu kẻ ghét?

31 tháng 5 năm ngoáiNguồn hình ảnh, BBC World Service

Chụp lại hình ảnh,

Miles Davis là một trong những nhân vật dễ tiếp cận nhất của nhạc jazz. ( Ảnh : Marvin Koner / Corbis )

Không một thể loại nhạc nào khác lại chia rẽ con người lớn đến thế, nhưng vì sao vậy? Cách đây đúng một tháng là Ngày Jazz Quốc Tế, BBC Culture phỏng vấn một người hâm mộ jazz và và một người ghét jazz về lý do yêu và ghét loại nhạc này.

Vì sao tôi thích jazz

Mike Hobart là nhà bình luận nhạc jazz của tờ Financial Times

Loại nhạc tiên phong thực sự đi vào lòng tôi là rock ‘ n ’ roll, kiểu như của Little Richard hay Elvis Presley. Nhưng rồi nhạc này chẳng mấy mà phai nhạt đi và mất dần sinh lực. Và rồi một người bạn cho tôi nghe một album của Ray Charles chơi tại Newport, được ghi âm trực tiếp tại liên hoan nhạc jazz Mỹ và tôi có được lại xúc cảm can đảm và mạnh mẽ .Hồi đó là đầu những năm 1960 và tôi là một thiếu niên lớn lên ở Bắc London. Khi tôi nghe Ray Charles và Margie Hendricks cả bản “ Night Time is the Right Time ” và nhạc công saxophone Newman “ đầu to ” thổi giai điệu blues, so với tôi thế là đỉnh điểm. Tôi đã bị ngấm nhạc jazz, nó cho tôi cảm xúc đời sống và tâm hồn, nó bơm vào đầu và khung hình tôi .Tôi vẫn còn nhớ lần tiên phong nghe chơi nhạc jazz sống, trưởng ban nhạc là Humphrey Lyttelton tại câu lạc bộ Marquee ở London. Tôi cảm thấy vô cùng mừng thầm. Tôi được dạy là chơi nhạc là từ bản nhạc hoặc do nhớ thuộc lòng. Nhưng ở đây nhạc công làm chủ trường hợp và tự chế ra nhạc khi chơi. Sau này tôi mới biết đó là ngẫu hứng và đó là điểm độc lạ trong thẩm mỹ và nghệ thuật của jazz, tức là tạo ra trật tự trong khi đang diễn .Vậy đó là yếu tố lớn tiếp theo về âm nhạc. Nó đặt ra các câu hỏi về trật tự, về hỗn loạn, về cấu trúc và về thời cơ, và hiện vẫn là như vậy. Thế nhưng cách mà các nhạc sĩ jazz ứng biến vẫn là điều huyền bí với nhiều người, mặc dầu sự ứng biến là nền tảng của đàm đạo giữa con người. Không một ai ngồi uống bia trong quán với bạn mà lại đọc một bản viết sẵn .Vậy vì sao nhạc jazz lại tạo ra cảm hứng ? Đó là vì chính cái nhạc loại này, khi chơi hay nhất, mang tính thử thách, đa dạng chủng loại và không ngừng phát minh sáng tạo. Tôi không hề tưởng tượng là không khi nào có thể nghe lại khúc nhạc bi thương Sketches of Spain của Miles Davis hoặc thưởng thức sự giao thoa của đàn bass và saxophone trong bản Mingus Presents Mingus, cả hai bản được ghi âm năm 1960 .Và tôi biết rằng trong một thập niên nữa tôi sẽ vẫn còn nghe The Epic, một bộ 3 đĩa phát hành trong tháng 5, nó tràn ngập lửa và nguồn năng lượng bởi nghệ sĩ saxophone Kamasi Washington. Trong list các nghệ sỹ cùng tham gia với ông có tên nghệ sĩ piano McCoy Tyner và nghệ sĩ hip-hop Mos Def, nhưng một tháng trước tôi không nghe thấy nói về ông nữa .Tôi luôn kinh ngạc khi người ta cho rằng nhạc jazz sống sót ở một cơ sở tách biệt. Nhưng hãy khám phá các nhạc sĩ ở các buổi màn biểu diễn nhạc jazz và các tên nhạc sĩ jazz mà đôi lúc thấy Open. Đúng vậy, họ cũng kiếm sống như mọi người khác. Nhưng đó chính là yếu tố cần nói tới. Họ cũng đang tham gia vào một cái gì độc lạ hiện đang sống sót, tích góp những ý tưởng sáng tạo cho jazz, cũng đúng như các sáng tạo độc đáo được tích góp cho nhạc pop hoặc hip-hop và R&B .Nguồn hình ảnh, BBC World ServiceChụp lại hình ảnh ,Wynton Marsalis nhận mình là một người giảng dạy, nhà quản trị và giám đốc nghệ thuật và thẩm mỹ cũng như nghệ sĩ màn biểu diễn ( Ảnh : Lebrecht Music and Arts Photo Library / Alamy )Trong phần nhiều tuổi thọ của mình, nhạc jazz không có được cấu trúc giáo dục riêng. Ấy vậy mà jazz được xác nhận là hình thức thẩm mỹ và nghệ thuật tiên phong thực sự của Mỹ. Tôi có nghe nghệ sĩ trống Art Blakey nói điều trên với người theo dõi tại một đêm đầu những năm 1980 ; chàng trai trẻ tuổi Wynton Marsalis là nghệ sĩ trumpet của Blakey đêm hôm đó. Nay Marsalis là giám đốc thẩm mỹ và nghệ thuật của Jazz của Thành Phố New York tại Dàn Nhạc Trung tâm Lincoln, là dàn nhạc duy nhất thao tác 100 % thời hạn tại Mỹ .Ông Marsalis ( vẫn là người có những nhận xét nhạo báng về quá khứ ) soạn nhạc và đi trình diễn không ngừng và cộng tác với các nhạc sĩ thuộc thể loại khác. Và cam kết của ông cho giáo dục là vô cùng lớn. Nhờ ông và những người khác như ông mà việc học jazz hiện đã được định hình trên quốc tế, và mỗi năm có hàng trăm nhạc sĩ jazz tài ba tốt nghiệp .Một số người cho rằng điều này là xấu đi do dẫn dắt tới một thể loại nhạc kỹ thuật cao nhưng gò bó. Một lần nữa, cũng như ở bất kể nghành nào, nếu ta nhìn vào những điểm tốt đẹp nhất ( mà sao lại không nhỉ ? ) thì nhạc jazz, từ khi hòa nhập đa văn hóa đến khi thành mũi nhọn tiên phong, đang phun trào nguồn năng lượng và sự phát minh sáng tạo .

Vì sao tôi ghét nhạc jazz

Justin Moyer là cây bút bình luận cho báo Washington Post

Tôi thích John Coltrane cho đến khi tôi ghét ông.

Khi tôi còn là con nít, tôi không thấy ai nghe nhạc jazz. Jazz, như con khủng long thời tiền sử, đã có từ lâu, một thể loại khó hiểu mà chỉ đôi lúc được viết về trong tạp chí âm nhạc Rolling Stone khi mà các nhạc sĩ guitar chơi rock vờ vịt bộc lộ như các nhạc sĩ saxophone Charlie Parker hoặc Ornette Coleman .Nhạc jazz không được yêu thích trong một thời hạn dài và chắc như đinh rằng không ai mua Jazz để nghe, đơn cử là Kind of Blue của Miles Davis, album jazz cháy khách nhất mọi thời đại, bán được khoảng chừng 4 triệu đĩa ở Mỹ, trong khi đó Jagged Little Pill của Alanis Morissette được bán hơn 15 triệu đĩa .Đối với một người trẻ tuổi trẻ sống ở ngoại ô Philadelphia có rất ít tiền trong túi và không có xe thì việc hiểu được nhạc của Coltrane trước thời đại internet là khó khăn vất vả lắm. Ông này mất năm 1967, 10 năm trước khi tôi sinh ra .Tôi đi xe buýt đên một shop băng đĩa ; tôi chọn ngẫu nhiên một trong những cassette của ông trên giá ; tôi xem kỹ tờ list gần như không thấy việc tái bản ; tôi nghe đi nghe lại nhạc của ông trong lúc chơi Nintendo, từ từ tôi mở màn thấy nghe lọt tai những tác phẩm khó nghe như Giant Steps. Đó là một cuộc marathon mà tôi tự nguyện chạy. Và kết cục tôi thích John Coltrane .Nhưng tôi cũng do dự, nó có thực sự hay đến thế không ?Chắc chắn rằng Coltrane là bậc thầy về kỹ thuật, nghe đồn ông ta chơi đàn 12 tiếng một ngày. Nhưng với việc ông chuyển từ tác phẩm early work with Miles Davis tương đối kín kẽ tới My Favorite Things mạnh khỏe hơn nhiều và, trước khi ông mất, là nỗ lực thử thách chơi Jazz tự do trong tác phẩm Interstellar Space, nhạc của ông mang sắc thái truyền thống cuội nguồn phương Tây về hòa âm, cấu trúc và tiết tấu. Điều đó không làm tôi do dự, tôi thích nhạc Coltrane với toàn bộ mùi vị của nó. Tuy nhiên âm nhạc sau này của ông có vẻ như như tùy tiện làm tôi tự hỏi mình đã nghe cái gì suốt thời hạn dài như vậy .Bài Naima ( 1959 ), một bản tình ca đẹp tươi và buồn bã của Coltrane lấy theo tên vợ ông, liệu bài này có chuyển tải được ý nghĩa giống như lời văn của Ernest Hemingway, như thơ của Gwendolyn Brooks, hoặc như ca từ PJ Harvey không ? Hay là, do bài hát này đẹp tươi, nó chỉ là sự tỏa sáng mờ nhạt và không có năng lực ? Coltrane có phải là người chỉ quẩn quanh tìm tòi, tạo ra âm thanh và sự tức giận nhưng chẳng mang ý nghĩa gì ?Những nghi vấn như vậy đã không ngăn cản được tôi học nhạc jazz tại trường ĐH và chơi nhạc này tương đối nhưng tôi chơi không hay. Nhưng ở tầm 25 tuổi, jazz mở màn làm cho tôi cảm thấy hơi bị hoảng. Khi nghe A Love Supreme ( 1964 ) của Coltrane, đã một thời tôi thích bài này nhưng rồi tôi thấy đó chỉ là sự vô vọng trong từng nốt nhạc .Tôi có thể hiểu Coltrane đã làm gì về phương diện mỹ học ( tôi đã có bằng âm nhạc ) nhưng nỗ lực của ông hình như viển vông .Bài A Love Supreme và yếu tố tâm linh nửa mùa của bản này hay một cách ngẫu nhiên, cũng giống như bài Rocky Mountains hoặc DNA. Chắc chắn rằng, nhóm tứ tấu cổ xưa, Coltrane cùng nhạc sĩ piano McCoy Tyner, guitar bass Jimmy Garrison và trống Elvin Jones, mang lại âm thanh sức mạnh của vạn vật thiên nhiên, nhưng vạn vật thiên nhiên thì hờ hững với quả đât .Trong khi đó những nhạc sĩ khác mà tôi ngưỡng mộ, Thelonious Monk, Sun Ra, thậm chí còn cả Ella Fitzgerald, có vẻ như họ đã chế ra các bài khi họ màn biểu diễn mà thôi .Nguồn hình ảnh, BBC World ServiceChụp lại hình ảnh ,Ella Fitzgerald được người hâm mộ xem là “ ca sĩ hay nhất ” mặc dầu kiểu nhạc jazz của cô có thể biểu lộ sự lạnh nhạt rõ ràng ( Ảnh : Pictorial Press Ltd / Alamy )Đành là nhạc jazz là ngẫu hứng và đó là yếu tố Mỹ độc lạ nhưng việc người ta thần thánh thể loại nhạc này làm tôi không dễ chịu. Nhạc được trân trọng đưa vào kho lưu trữ bảo tàng, đưa lên tem và các phim tài liệu Ken Burns, và điều này có vẻ như là ngạo mạn. Nó là nhạc lười, tự mãn, ngủ yên trên vinh quang, những ngày vinh quang mà tôi đã bỏ qua nhiều thập niên. Ít nhất thì Bach đã lo ghi chép lại mọi thứ. Vậy cớ gì mà phải nghe bài Take the A Train hoặc bài Giant Steps hoặc Meditations ( 1966 ) khi mà không có thông điệp gì được truyền đạt .Do vậy tôi nghe jazz chỉ thoảng qua. Hàng tỷ người vẫn sống sung sướng mà không cần đến Coltrane, tôi cũng có thể như vậy. Tôi đã chia tay jazz để tìm hiểu và khám phá các nghệ sĩ mà tôi nghĩ họ nói được nhiều với ít lời hơn như John Lee Hooker, the Shangri-Las, Kool Keith, Black Flag, Le Tigre, Big Freedia .Khi tôi thử lý giải mắc mớ của tôi so với jazz qua đối thoại hoặc qua bài viết thì tôi bị ‘ ‘ ném đá ‘ ‘. Năm ngoái, tôi viết một bài phản hồi cho tờ Washington Post về yếu tố này và nhận được hàng trăm email công kích và phản hồi, kể cả một thư vấn đáp phũ phàng của một đồng nghiệp .Tôi nghi rằng ( hoặc biết rõ ) một số ít người ít hiểu biết về loại nhạc này so với tôi đã khăng khăng rằng tôi thiếu hiểu biết, rằng tôi đã không nghe đúng loại jazz chính cống. Lập luận của họ là không logic ; không khác gì khi nói “ Tôi biết rằng anh không thích ăn dưa muối, nhưng anh đã thử ăn dưa tôi muối chưa ? ”

Một số khác chỉ đơn giản nghĩ lập luận của tôi là quá quắt, “Vậy anh không thích nhạc jazz. Có gì là trầm trọng?”

Đây cũng là một câu hỏi hay. Có lẽ cũng là do có một thời tôi đã thích jazz quá, tôi buộc phải hỏi những câu hỏi khó về nó nhằm mục đích tìm ra vì sao tôi không thích nó nữa .Hoặc có thể tôi nghĩ xô lệch rằng sự tư duy thâm thúy về một quan điểm phê bình văn hoá sẽ đẩy nhạc jazz tới một lãnh địa sáng sủa hơn. Có lẽ một ngày nào đó tôi sẽ nói “ Tôi đã mến John Coltrane cho đến khi tôi ghét ông ta, và đến lúc tôi lại thích ông ta. ”Tôi kỳ vọng như vậy. Là một người ghanh tỵ thì không thú vị gì .