Nghề thủ công và Bảo tàng

NGHỀ THỦ CÔNG TRUYỀN THỐNG:

 TIẾP CẬN TỪ GÓC ĐỘ BẢO TÀNG

Phạm Lan Hương

Trường Đại học Văn hoá Tp. HCM

Trên quốc tế nói chung và Nước Ta nói riêng, có nhiều kho lưu trữ bảo tàng tọa lạc, trình làng về những thủ công truyền thống và làng nghề. Đây là hình thức góp thêm phần bảo tồn một mô hình di sản văn hóa truyền thống của quả đât, đồng thời gián tiếp tương hỗ những làng nghề trong việc tiếp thị đến khách du lịch khi du lịch thăm quan tại kho lưu trữ bảo tàng. Bài viết này đề cập đến những yếu tố về nghề thủ công truyền thống và làng nghề – một di sản văn hoá phi vật thể qua góc nhìn kho lưu trữ bảo tàng .

1. Nghề thủ công truyền thống và làng nghề

Nghề thủ công truyền thống là nghề sản xuất trọn vẹn hay một phần bằng chân tay những đồ vật trang trí, tiêu dùng, yên cầu những kỹ năng và kiến thức tay chân và kiến thức và kỹ năng thẩm mỹ và nghệ thuật, được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác, thường vận dụng trong sản xuất sản phẩm & hàng hóa quy mô nhỏ. Nghề thủ công thường được chia thành những nghành nghề dịch vụ : văn hóa truyền thống ý thức ; sản xuất, chế biến hàng tiêu dùng ; chế biến lương thực thực phẩm …
“ Trong tiến trình lịch sử dân tộc Nước Ta, nghề thủ công hình thành ngay từ trong lòng xã hội nguyên thủy, không đợi đến sự Open của làng. Tuy nhiên, phải đợi cho đến khi cơ cấu tổ chức làng Việt sinh ra và không thay đổi thì làng nghề mới trở thành một bộ phận quan trọng cấu thành lịch sử vẻ vang kinh tế tài chính văn hóa truyền thống Nước Ta. Làng nghề là một trong những nét rực rỡ của quy trình tăng trưởng tiền tư bản phương Đông ở Nước Ta ” [ 1 ] .
Làng nghề là một thực thể vật chất và niềm tin được sống sót cố định và thắt chặt về mặt địa lý, không thay đổi về nghề nghiệp hay một nhóm những nghề có mối liên hệ mật thiết với nhau để làm ra một mẫu sản phẩm, có bề dày lịch sử vẻ vang và được sống sót lưu truyền trong dân gian. Khái niệm về làng nghề theo cách nhìn văn hoá gồm có những nội dung đơn cử, như :
– Là một địa điểm gắn với một hội đồng dân cư có một nghề truyền thống lịch sử truyền kiếp được lưu truyền và có sức lan toả can đảm và mạnh mẽ .
– Ổn định về một nghề hay 1 số ít nghề có quan hệ mật thiết với nhau trong quy trình sản xuất ra một loại loại sản phẩm .
– Có một đội ngũ nghệ nhân và thợ có kinh nghiệm tay nghề cao, có tuyệt kỹ nghề nghiệp được lưu truyền lại cho con cháu hoặc những thế hệ sau .
– Sản phẩm vừa có ý nghĩa kinh tế tài chính để nuôi sống một bộ phận dân cư và quan trọng hơn là nó mang những giá trị vật thể và phi vật thể phản ánh được lịch sử vẻ vang, văn hoá và xã hội tương quan tới chính họ [ 2 ] .
Một số nhà nghiên cứu và điều tra ở Nước Ta cho rằng, nghề và làng nghề thủ công có những giá trị : Giá trị kinh tế tài chính, giá trị xã hội và giá trị văn hóa truyền thống – niềm tin .
Nghề thủ công và làng nghề có giá trị kinh tế tài chính, vì đây là “ một trong những ngành kinh tế tài chính, có sản phẩm & hàng hóa, có tham gia thị trường, có doanh thu … Nghề thủ công truyền thống còn là lực lượng hầu hết của thành phần kinh tế tài chính hộ mái ấm gia đình. Nghề và làng nghề thủ công thực sự góp thêm phần vào việc tăng trưởng kinh tế tài chính ” [ 3 ] .
Về giá trị xã hội, nghề thủ công có vai trò trong việc không thay đổi cơ sở xã hội bằng việc tạo việc làm ; vai trò trong việc giáo dục ý thức lao động, ý thức nghĩa vụ và trách nhiệm, quý trọng thời hạn, bình đẳng giới ( biểu lộ qua việc phân công lao động và vai trò của phụ nữ so với những nghề truyền thống lịch sử ; cũng như phát huy năng lượng và tạo việc làm so với nhiều phụ nữ ) …
Giá trị văn hóa truyền thống – niềm tin là giá trị nổi trội nhất của nghề thủ công và làng nghề. Đây là một thành tố cơ bản, bộ phận hữu cơ của văn hóa truyền thống dân gian, đời sống dân gian, tạo những dấu ấn và sự đa dạng và phong phú của văn hóa truyền thống dân tộc bản địa. Các nghề thủ công và làng nghề phản ánh truyền thống của từng địa phương, khu vực, là tinh hoa được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác. Các mẫu sản phẩm thủ công truyền thống không chỉ là sản phẩm & hàng hóa thuần túy kinh tế tài chính mà còn là mang tính phát minh sáng tạo và nghệ thuật và thẩm mỹ, phản ánh phong tục, tập quán, tín ngưỡng của những hội đồng. Bên cạnh đó, nghề thủ công truyền thống còn là nền tảng truyền thống lịch sử đạo đức trong những phép tắc, lễ nghĩa và những quan hệ ứng xử. Ngoài ra, những nghề truyền thống lịch sử và làng nghề còn là toàn cảnh của nhiều tác phẩm văn học dân gian .
Từ những giá trị như vậy, nghề thủ công truyền thống và làng nghề được chú trọng nghiên cứu và điều tra, bảo tồn và phát huy. Tuy nhiên, tình hình lúc bấy giờ cho thấy, nhiều nghề thủ công truyền thống và những làng nghề đang dần bị mai một, tuyệt kỹ nghề nghiệp bị thất truyền. Xu hướng thương mại kinh doanh hóa cũng ảnh hưởng tác động không ít đến những làng nghề. Trong toàn cảnh như vậy, Bảo tàng hoàn toàn có thể góp thêm phần không nhỏ trong việc trình làng, diễn giải và bảo tồn hình thức di sản văn hóa truyền thống phi vật thể này .

2. Bảo tàng và các chức năng xã hội

Bảo tàng là một thiết chế văn hóa truyền thống, mặc dầu nội hàm không rộng như khái niệm văn hóa truyền thống, nhưng có rất nhiều định nghĩa khác nhau về kho lưu trữ bảo tàng. Trên quốc tế, mỗi vương quốc đều có những định nghĩa riêng về kho lưu trữ bảo tàng. Sự thống nhất một định nghĩa chung về kho lưu trữ bảo tàng đã được Hội đồng Bảo tàng Quốc tế ICOM ( The International Council of Museums ) kiến thiết xây dựng và liên tục sửa đổi tương thích toàn cảnh và sự tăng trưởng của xã hội .
Định nghĩa của ICOM về Bảo tàng như sau : Bảo tàng là một thiết chế phi doanh thu, hoạt động giải trí tiếp tục Open cho công chúng đến xem, ship hàng cho xã hội và sự tăng trưởng của xã hội. Bảo tàng sưu tầm, dữ gìn và bảo vệ, điều tra và nghiên cứu, thông tin và tọa lạc những dẫn chứng vật thể và phi vật thể về con người và môi trường tự nhiên sống của con người vì mục tiêu điều tra và nghiên cứu, giáo dục và chiêm ngưỡng và thưởng thức [ 4 ] .
Luật Di sản Văn hóa : Bảo tàng là thiết chế văn hóa truyền thống có tính năng sưu tầm, dữ gìn và bảo vệ, điều tra và nghiên cứu, tọa lạc, ra mắt di sản văn hóa truyền thống, vật chứng vật chất về vạn vật thiên nhiên, con người, môi trường tự nhiên sống của con người, nhằm mục đích Giao hàng nhu yếu điều tra và nghiên cứu, học tập, du lịch thăm quan và tận hưởng văn hóa truyền thống của công chúng [ 5 ] .
Theo thời hạn, định nghĩa của kho lưu trữ bảo tàng đã có nhiều biến hóa, gắn với toàn cảnh, sự nhận thức cũng như mối liên hệ ngày càng ngặt nghèo giữa kho lưu trữ bảo tàng với xã hội. Theo nhận định và đánh giá của Bảo tàng học Trung Quốc, “ định nghĩa về kho lưu trữ bảo tàng, một mặt phải nắm chắc đặc trưng, thực chất của kho lưu trữ bảo tàng – một hiện tượng văn hóa xã hội, mặt khác phải thích ứng với nhu yếu mới mà xã hội tân tiến đặt ra so với kho lưu trữ bảo tàng. Như vậy, định nghĩa kho lưu trữ bảo tàng mới có đặc thù thời đại ” [ 6 ]. Nói cách khác, kho lưu trữ bảo tàng sinh ra là do nhu yếu của xã hội và kho lưu trữ bảo tàng ngày càng thay đổi để phân phối nhu yếu xã hội .
Nói đến công dụng của Bảo tàng là nói đến ‎ ý nghĩa, vai trò của Bảo tàng so với xã hội. Việc xác lập đúng những công dụng xã hội của kho lưu trữ bảo tàng là cơ sở để quản trị ‎, quy hoạch tăng trưởng kho lưu trữ bảo tàng .
Trong hệ thống lý ‎ luận Bảo tàng học trên quốc tế, có nhiều quan điểm về công dụng xã hội của kho lưu trữ bảo tàng .
Theo ý niệm truyền thống lịch sử, kho lưu trữ bảo tàng có 2 công dụng cơ bản : nghiên cứu và điều tra khoa học và giáo dục khoa học. Viện Smith Sonian ( Hoa Kỳ ) đưa ra 03 tính năng xã hội của kho lưu trữ bảo tàng : Làm giàu tri thức ( Enrich ), Giáo dục đào tạo ( Educate ) và Vui chơi vui chơi ( Entertain ). Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên Thành Phố New York ( Hoa Kỳ ) lại cho rằng những tính năng của kho lưu trữ bảo tàng là Giáo dục đào tạo ( Education ), Tìm tòi ( Expedition ) và Nghiên cứu ( Research ). Theo Hội đồng Bảo tàng Quốc tế, 3 công dụng cơ bản của kho lưu trữ bảo tàng là Nghiên cứu, Giáo dục đào tạo và Thưởng thức .
Theo Luật Di sản Văn hóa, Bảo tàng có công dụng sưu tầm, dữ gìn và bảo vệ, điều tra và nghiên cứu, tọa lạc, trình làng di sản văn hóa truyền thống, vật chứng vật chất về vạn vật thiên nhiên, con người, thiên nhiên và môi trường sống của con người. Và để thực thi tốt những công dụng này, kho lưu trữ bảo tàng có những trách nhiệm :
– Sưu tầm, kiểm kê, dữ gìn và bảo vệ và tọa lạc những sưu tập hiện vật ;

– Nghiên cứu khoa học phục vụ việc bảo vệ và phát huy giá trị di sản
văn hóa;

– Tổ chức phát huy giá trị di sản văn hóa truyền thống ship hàng xã hội ;
– Xây dựng, giảng dạy, tu dưỡng nguồn nhân lực của kho lưu trữ bảo tàng ;
– Quản lý ‎ cơ sở vật chất và trang thiết bị kỹ thuật ;
– Thực hiện hợp tác quốc tế theo pháp luật của pháp lý ;
– Tổ chức hoạt động giải trí dịch vụ Giao hàng khách thăm quan tương thích với trách nhiệm của kho lưu trữ bảo tàng ;
– Thực hiện những trách nhiệm khác theo lao lý của pháp lý [ 7 ] .
Chức năng của kho lưu trữ bảo tàng còn là hiệu quả hoạt động giải trí của kho lưu trữ bảo tàng so với xã hội, được trải qua hiệu suất cao ảnh hưởng tác động vào xã hội của kho lưu trữ bảo tàng. Như vậy, với những trách nhiệm và công dụng của mình, kho lưu trữ bảo tàng thực sự góp thêm phần điều tra và nghiên cứu, tư liệu hóa, sưu tầm cứ liệu và hiện vật, trình làng và bảo tồn nghề thủ công truyền thống, phần nào tác động ảnh hưởng đến vai trò của di sản văn hóa truyền thống phi vật thể này so với đời sống con người .

3. Bảo tàng – không gian đặc biệt đối với các nghề thủ công truyền thống

Nghề thủ công truyền thống là đề tài thông dụng ở những Bảo tàng khảo cứu địa phương và những Bảo tàng thuộc mô hình lịch sử dân tộc xã hội. Trên quốc tế, hoàn toàn có thể kể đến một số ít kho lưu trữ bảo tàng về nghề thủ công nổi tiếng như : Bảo tàng Nghề thủ công đương đại ( Hoa Kỳ ), Bảo tàng KMAC ( Hoa Kỳ ), Bảo tàng Nghệ thuật thủ công Philadelphia ( Hoa Kỳ ), Bảo tàng và Thư viện Nghề thủ công Manitoba ( Canada ), Bảo tàng Nghệ thuật và Nghề thủ công Ditchling ( Vương quốc Anh ), Bảo tàng những nghề thủ công dân gian ( Nhật Bản ), Bảo tàng Quốc gia Nghệ thuật tân tiến ( Nhật Bản ), Bảo tàng Dân gian ( Nước Hàn ), Bảo tàng Nghề thủ công ( Ấn Độ ) … Ở Nước Ta, những nghề thủ công truyền thống được ra mắt trong tọa lạc và những chương trình trình diễn ở Bảo tàng Dân tộc học Nước Ta, Bảo tàng Phụ nữ Nước Ta, Bảo tàng Văn hóa những Dân tộc Nước Ta và những Bảo tàng địa phương như : Bảo tàng Bắc Giang, Bảo tàng Kon Tum, Bảo tàng Thành phố Hồ Chí Minh, Bảo tàng Cần Thơ, Bảo tàng Sóc Trăng …
Thông qua lăng kính kho lưu trữ bảo tàng, những câu truyện về nghề thủ công truyền thống và làng nghề thuận tiện được diễn giải, minh hoạ. Nói cách khác, kho lưu trữ bảo tàng là nơi ra mắt những giá trị kinh tế tài chính, xã hội, văn hóa truyền thống – ý thức của nghề thủ công truyền thống và làng nghề. Đặc biệt, ở góc nhìn di sản văn hoá phi vật thể, yếu tố bảo tồn và phát huy giá trị di sản này càng được nhìn nhận rõ ràng qua những hoạt động giải trí của Bảo tàng. Đặc điểm quan trọng nhất của di sản văn hóa truyền thống phi vật thể là tính hỗn nguyên trong quy trình hình thành, tính cộng sinh trong hiện thực và mối quan hệ không hề tách rời với đời sống [ 8 ]. Bảo tàng chính là khoảng trống để những nghề thủ công bộc lộ rõ 3 đặc thù quan trọng này .
Thứ nhất, trên cơ sở tư liệu hóa, sưu tầm hiện vật và cứ liệu, Bảo tàng là nơi tọa lạc, trình diễn minh họa cho “ tính hỗn nguyên ” của nghề thủ công. Cùng là nghề dệt, nhưng dân tộc bản địa Việt, Thái, Mường sự phong phú của cùng một nghề thủ công nhưng ở những
Về mặt ngữ nghĩa, từ ” hỗn loạn ” ( chaos ) trong ngữ cảnh khoa học mang nghĩa khác với thường thì được sử dụng là trạng thái lộn xộn, thiếu trật tự. Từ hỗn loạn trong thuyết hỗn loạn ám chỉ một mạng lưới hệ thống có vẻ như như không có trật tự nào hết nhưng lại tuân theo một quy luật hoặc nguyên tắc nào đó .
TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Cục Di sản Văn hoá (2007), Bảo vệ Di sản văn hoá phi vật thể, tập 1, Hà Nội
2. Trịnh Thị Hòa (2007), Khái niệm “bảo tàng” qua một số định nghĩa của Hội đồng Bảo tàng quốc tế, Bảo tàng Di tích – Một số vấn đề lý luận và thực tiễn, Liên hiệp các hội Khoa học và Kỹ thuật thành phố Hồ Chí Minh, NXB Văn hóa Thông tin, Hà Nội, trang 61 – 68.
3. Nguyễn Thị Thu Trang (2013), Bảo tồn và Phát huy di sản văn hóa bằng hình thức bảo tàng hóa di sản văn hóa, Tạp chí Di sản văn hóa, số 4 (45)/2013.
4. Trường Cao đẳng Văn hóa TP. Hồ Chí Minh, Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam (2002), Đổi mới tiếp cận Dân tộc học trong các bảo tàng, NXB Văn hóa Thông tin, Hà Nội.
5. UNESCO (2010), Các hình thức di sản văn hoá phi vật thể, Paris
6. Viện Khoa học Xã hội Việt Nam, Viện Nghiên cứu Văn hóa (2012), Tổng tập Nghề và làng nghề truyền thống Việt Nam, tập 1, NXB Khoa học Xã hội

[ 1 ] Viện Khoa học Xã hội Nước Ta, Viện Nghiên cứu Văn hóa ( 2012 ), Tổng tập Nghề và làng nghề truyền thống cuội nguồn Nước Ta, tập 1, NXB Khoa học Xã hội, trang 7 .

[ 2 ] Lê Thị Minh Lý ( 2003 ), Làng nghề và việc bảo tồn những giá trị văn hóa truyền thống phi vật thể, Tạp chí Di sản văn hóa truyền thống số 4/2003, trang 19 .
[ 3 ] Trung tâm điều tra và nghiên cứu đô thị và tăng trưởng ( 2003 ), Nghề dệt Chăm truyền thống cuội nguồn, NXB Trẻ, TP. Hồ Chí Minh, trang 11, 12 .

[ 4 ] International Council of Museum ( 2002 ), ICOM Code of Ethics for Museums, ICOM, trang 4 .
[ 5 ] Luật Di sản văn hóa truyền thống năm 2001 được sửa đổi, bổ trợ năm 2009, NXB Chính trị Quốc gia, TP. Hà Nội, trang 35 .
[ 6 ] Vương Hoằng Quân chủ biên ( 2008 ), Cơ sở kho lưu trữ bảo tàng học Trung Quốc, Cục Di sản Văn hóa, NXB Thế giới, TP.HN, trang 72

 

[ 7 ] Luật Di sản văn hóa truyền thống năm 2001 được sửa đổi, bổ trợ năm 2009, NXB Chính trị Quốc gia, TP. Hà Nội, trang 62 .
[ 8 ] Lưu Khôi Lập, Trương Anh Mẫn ( 2007 ), Bảo vệ di sản văn hoá phi vật thể trong những vấn đề trái chiều, trong Bảo vệ Di sản văn hoá phi vật thể, Cục Di sản văn hoá, tập 1, Thành Phố Hà Nội, trang 166 .