nghĩa phụ « TRANG CHUYÊN NGÔN NGỮ HỌC

LÊ Đình Tư
(Trích từ: Lê Đình Tư & Vũ Ngọc Cân. Nhập môn ngôn ngữ học. Hà Nội, 2009)

1. Biến đổi ý nghĩa của từ là gì?

Trong hoạt động giải trí tiếp xúc ngôn từ của xã hội, tiếp tục Open những nhu yếu về từ và cách diễn đạt để biểu lộ những sự vật, hiện tượng kỳ lạ hay khái niệm mới, cũng như để tạo ra những hiệu suất cao tiếp xúc mới. Song, nếu chỉ phân phối những nhu yếu đó bằng cách tạo ra ngày càng nhiều từ mới thì đến một lúc nào đó, mạng lưới hệ thống ngôn từ sẽ gồm có một số lượng rất lớn những đơn vị chức năng từ vựng. Điều đó hoàn toàn có thể làm cản trở quy trình tiếp xúc, do người ta phải ghi nhớ quá nhiều đơn vị chức năng. Mặt khác, trong quy trình tăng trưởng của xã hội, một số ít sự vật hiện tượng kỳ lạ hay khái niệm bị mất đi hoặc đổi khác đi. Do đó, những đơn vị chức năng từ vựng biểu lộ chúng hoàn toàn có thể bị vô hiệu. Để khắc phục thực trạng này, ngôn từ một mặt được cho phép sử dụng năng lực tích hợp những yếu tố hữu hạn trong mạng lưới hệ thống với nhau để diễn đạt cái vô hạn trong lời nói và tạo ra một số lượng nhất định những yếu tố mới, tuy nhiên mặt khác, cũng được cho phép sử dụng những đơn vị chức năng từ vựng có sẵn nhưng đổi khác nghĩa cũ đi hoặc bổ trợ thêm nghĩa mới. Khả năng thứ hai này dẫn đến sự biến hóa ý nghĩa của từ. Sự biến đổi ý nghĩa của từ là một trong những hình thức hoạt động giải trí cơ bản của mạng lưới hệ thống từ vựng để phân phối nhu yếu về những phương tiện đi lại miêu tả. Do sự đổi khác ý nghĩa của từ mà trong những ngôn từ, 1 số ít từ trở thành từ nhiều nghĩa ( hoặc cũng được gọi là từ đa nghĩa ) .

Sự biến đổi ý nghĩa của từ thực chất là lấy một từ để biểu đạt một số loại sự vật có quan hệ gần gũi với nhau về một phương diện nào đấy, cho nên giữa các nghĩa của từ nhiều nghĩa vẫn có những mối liên quan nhất định. Sự khác nhau giữa các nghĩa của từ nhiều nghĩa không phải là sự khác nhau hoàn toàn: sự biến đổi ý nghĩa ở đây thường đi theo xu hướng làm thay đổi một thành phần ý nghĩa nào đấy của từ. Do đó, nói đến hiện tượng nhiều nghĩa, ta có thể phân biệt các trường hợp:

– Nhiều nghĩa do sự đổi khác về ý nghĩa biểu vật. Đây là trường hợp biến hóa mối quan hệ giữa từ ngữ âm với sự vật hay hiện tượng kỳ lạ ( gọi là cái biểu vật ). Chẳng hạn, từ ‘ mũ ’ trong tiếng Việt hoàn toàn có thể có hai ý nghĩa biểu vật ( ví dụ : ‘ mũ đội đầu ’ và ‘ mũ van ’ ), nhưng thực ra ý nghĩa biểu niệm chỉ là một ( cái dùng để chụp lên đầu người hay vật ) .
– Nhiều nghĩa do sự đổi khác ý nghĩa biểu niệm. Đó là trường hợp làm đổi khác mối quan hệ giữa vỏ âm thanh của từ với nội dung khái niệm mà từ biểu lộ ( cái biểu niệm ). Ví dụ : Trong từ ‘ che ’ của tiếng Việt, ta hoàn toàn có thể phân biệt hai ý nghĩa biểu niệm khác nhau : 1 ) Dùng một vật để phủ hoặc bịt nhằm mục đích ngăn không cho nhìn thấy một vật khác, ví dụ như ‘ che miệng ’, ‘ che mắt ’ ; 2 ) Dùng một vật phủ hoặc bịt nhằm mục đích ngăn cản ảnh hưởng tác động từ bên ngoài so với một vật khác, ví dụ như ‘ che nắng ’, ‘ che mưa ’. Trong cả hai trường hợp này, thành phần ý nghĩa biểu vật hoàn toàn có thể chỉ là một .
– Nhiều nghĩa do sự biến hóa ý nghĩa ngữ dụng. Đó là khi có sự đổi khác về sắc thái biểu cảm của từ. Thường thì sự biến hóa này đi theo hai hướng : 1 ) Bổ sung sắc thái biểu cảm cho một từ vốn có nghĩa trung hoà về mặt biểu cảm, ví dụ điển hình như từ ‘ tếch ’ của tiếng Việt được bổ trợ thêm ý phê phán ( ví dụ : “ Thế là hắn tếch thẳng ” ) ; 2 ) Thay đổi giá trị biểu cảm của từ ( xấu đi hay tốt lên ), ví dụ như từ ‘ tệ ’ trong tiếng Việt vốn có nghĩa xấu đi ( như trong : ‘ đối xứ tệ ’ ), nhưng hoàn toàn có thể được dùng với nghĩa tích cực ( ví dụ như trong : “ Con bé ấy có duyên tệ ” ) .
– Hiện tượng từ nhiều nghĩa là hiện tượng kỳ lạ thông dụng trong tổng thể những ngôn từ. Trong tiếng Nga ví dụ điển hình, từ ‘ golova ’ hoàn toàn có thể dùng để chỉ ‘ cái đầu ’, ‘ đầu óc ’ ( ví dụ : ‘ sv’etnaja golova ’ = đầu óc sáng suốt ), nhưng cũng hoàn toàn có thể dùng để chỉ ‘ người đứng đầu ’ ( ví dụ : ‘ gorodskoj golova ’ = thị trưởng ) hoặc “ số 1 ” ( ví dụ : ‘ idti v golove ’ = đi số 1 ), v.v …, hay trong tiếng Anh : từ ‘ hand ’ hoàn toàn có thể chỉ ‘ bàn tay ’, ‘ phía ’ ( ví dụ : ‘ on all hands ’ = từ mọi phía ), ‘ công nhân ’ ( ví dụ : ‘ hands wanted ’ = tuyển mộ công nhân ), kim đồng hồ đeo tay, v.v …

– Cần phải lưu lý một điều là không nên lẫn lộn ý nghĩa của từ với cách dùng từ. Cách dùng từ là sự lựa chọn và sử dụng từ theo một nghĩa cụ thể nào đó trong lời nói. Nó mang tính chất cá nhân và nhất thời. Trong khi đó thì ý nghĩa của từ là cái nội dung chứa đựng trong từ đã được xã hội chấp nhận và có tính bền vững tương đối. Chẳng hạn, nghĩa của từ ‘cắn’ trong ‘nước cắn da’ thuộc về cách dùng từ. Tất nhiên, khi dùng một từ, người ta phải dựa vào ý nghĩa của nó và trên cơ sở ý nghĩa đó mà phát triển thêm. Có những trường hợp, cách dùng từ được xã hội chấp nhận và sau một thời gian, nó trở thành ý nghĩa chung của từ. Ví dụ: Từ ‘tồn tại’ trong tiếng Việt nguyên được dùng để biểu thị khái niệm triết học chỉ ‘giới tự nhiên vật chất, thế giới bên ngoài có một cách khách quan, không phụ thuộc vào ý kiến, tư duy, cảm giác của chúng ta’. Nhưng sau đó, trong khẩu ngữ, người ta dùng nó với ý nghĩa ‘thiếu sót, nhược điểm’ hay ‘cái còn phải tiếp tục nghiên cứu, giải quyết’ (ví dụ: “Trong hoạt động công đoàn, còn có nhiều tồn tại”), và nghĩa này đã trở nên phổ biến, được xã hội sử dụng rộng rãi.

2. Các loại nghĩa trong từ nhiều nghĩa

– Từ có nhiều nghĩa, do đó muốn hiểu đúng ý nghĩa của từ, ta phải xem xét nó trong những trường hợp hoặc ngữ cảnh đơn cử ( sau đây ta sẽ gọi chung là ngữ cảnh ). Ngữ cảnh, nói một cách đơn thuần, là trường hợp, toàn cảnh ngôn từ, trong đó từ Open với một ý nghĩa đơn cử của nó. Thông qua ngữ cảnh, ta hoàn toàn có thể xác lập được những yếu tố hạn chế khoanh vùng phạm vi ý nghĩa của từ, làm cho nghĩa được sử dụng nổi rõ lên. Đó là những yếu tố tương quan đến người nói, người nghe, khu vực tiếp xúc, thời hạn tiếp xúc, môi trường tự nhiên ngôn từ của từ, v.v … Trong một ngữ cảnh đơn cử, ta sẽ hiểu đúng ý nghĩa đang được sử dụng của từ ( trừ những trường hợp người ta cố ý tạo ra cách hiểu nước đôi của từ ). Ví dụ : ý nghĩa của từ ‘ dầu ’ trong tiếng việt chỉ hoàn toàn có thể xác lập được nhờ vào ngữ cảnh, do tại đó hoàn toàn có thể là ‘ dầu ăn ’, ‘ dầu bôi trơn ’, ‘ dầu đun nhà bếp ’, v.v …
– Mỗi một từ nhiều nghĩa thường có nghĩa cơ bản, hay nghĩa chính, và nghĩa lan rộng ra hay nghĩa phụ. Nghĩa cơ bản thường là nghĩa gốc của từ, tức là cái nội dung khái niệm nguyên thuỷ mà từ được dùng để bộc lộ. Trái lại, nghĩa lan rộng ra thường được hiểu là nghĩa được bổ trợ thêm vào từ bằng cách lan rộng ra nghĩa cơ bản. Thông thường, nghĩa lan rộng ra được hình thành do sự liên tưởng với nghĩa cơ bản theo một phương pháp nào đấy ( ví dụ : theo sự giống nhau về hình dáng, size, sắc tố, tác dụng, v.v … ). Chẳng hạn, từ ‘ head ’ của tiếng Anh có nghĩa chính là ‘ cái đầu ’. Căn cứ vào hình dáng, vị trí, công dụng của “ cái đầu ” mà người ta đã lan rộng ra thêm ý nghĩa của từ này và do đó, nó còn có nghĩa là ‘ bắp ’ ( bắp cải ), ‘ người đứng đầu ’, ‘ con ’ ( vật ), ‘ thủ trưởng ’, ‘ số 1 ’, v.v … hay trong tiếng Nga, từ ‘ lëgki ’ có nghĩa là ‘ nhẹ, thưa, mỏng dính ’ ; dựa vào nghĩa chính này, người ta đã bổ trợ thêm cho nó nhiều nghĩa phụ, ví dụ điển hình : ‘ nhanh gọn ’, ‘ thuận tiện ’, ‘ nhẹ dạ ’, ‘ hời hợt ’, v.v …
– Tuy nhiên, việc xác định nghĩa chính và nghĩa lan rộng ra của từ nhiều khi gặp nhiều khó khăn vất vả, vì rằng trong nhiều trường hợp, ranh giới giữa chúng không thật rõ ràng. Sau một thời hạn sử dụng, nghĩa lan rộng ra hoàn toàn có thể từ từ trở thành một nghĩa chính khác của từ. Chẳng hạn, những ý nghĩa “ trông đẹp ra ”, “ bán chạy ”, “ hút ” của từ ‘ ăn ’ ( ví dụ : ‘ ăn ảnh ’, ‘ chạy khách ’, ‘ ăn thuốc ’ ) là những nghĩa lan rộng ra được hình thành trên cơ sở của nghĩa chính là “ nhai và nuốt thức ăn ”, nhưng lúc bấy giờ những nghĩa đó đã trở thành những nghĩa chính khác của từ ‘ ăn ’. Nói chung, ta hoàn toàn có thể địa thế căn cứ vào mức độ nhờ vào vào ngữ cảnh để phân biệt hai loại nghĩa trên của từ : thường thì nghĩa chính là nghĩa mà người sử dụng ngôn từ hoàn toàn có thể nói ra ngay mà không cần phải có ngữ cảnh, còn nghĩa lan rộng ra là những nghĩa cần phải có ngữ cảnh mới hoàn toàn có thể xác lập được. Thực vậy, khi nghe thấy từ ‘ đứng ’ ví dụ điển hình, người Việt thứ nhất liên tưởng đến cái nghĩa chính của nó là “ trạng thái cố định và thắt chặt tương đối ( không chuyển dời ), sống lưng giữ thẳng, chân duỗi, bàn chân giẫm đất ” mà không cần một ngữ cảnh nào cả. Còn nghĩa ” được xếp hạng ” của nó thì cần phải có ngữ cảnh đi kèm mới hoàn toàn có thể nhận thấy được ( ví dụ như trong : “ đứng nhất lớp ” ). Như vậy, mức độ phụ thuộc vào vào ngữ cảnh của ý nghĩa từ ở đây cần được hiểu là năng lực nhận ra một ý nghĩa của từ khi từ bị tách ra khỏi ngữ cảnh, chứ không nên hiểu là sự nhờ vào của nghĩa từ vào ngữ cảnh nói chung, do tại như trên đã nói, so với một từ nhiều nghĩa thì việc xác lập một nghĩa đơn cử của nó luôn luôn phụ thuộc vào vào ngữ cảnh .

– Ngoài việc phân biệt hai loại nghĩa như trên, người ta còn có thể phân biệt nghĩa đen và nghĩa bóng của từ. Song thực ra, đây chỉ là cách gọi khác của nghĩa cơ bản và nghĩa mở rộng, chỉ có điều khái niệm nghĩa bóng theo cách hiểu thông thường có nội hàm hẹp hơn nghĩa mở rộng, và do đó, người ta thường nói tới nghĩa bóng trong những trường hợp nghĩa mở rộng gợi ra sự liên tưởng nước đôi hay hiệu quả văn học. Đó là những trường hợp sử dụng từ mang tính cá nhân nhiều hơn.

– Cuối cùng, cần phải nói thêm rằng : Cũng giống như ở mặt cấu trúc của từ, mối quan hệ giữa những loại ý nghĩa trong từ nhiều nghĩa có khi mang đặc thù tầng bậc và do đó, người ta cũng hoàn toàn có thể nói tới nghĩa gốc và những nghĩa phái sinh thuộc những cấp bậc khác nhau. Chẳng hạn, từ một nghĩa cơ bản khởi đầu ( nghĩa gốc ), người ta lan rộng ra thêm một nghĩa nào đấy, rồi sau đó lại bổ trợ thêm một ý nghĩa khác trên cơ sở của nghĩa lan rộng ra đó … Ví dụ : từ ‘ thẻ ’ trong tiếng Việt có nghĩa gốc là ‘ mảnh tre hay gỗ được dùng để viết khi chưa có giấy ’ ; trên cơ sở nghĩa này, người ta bổ trợ thêm nghĩa ‘ mảnh tre, hay gỗ … có ghi một nội dung bói toán ’, rồi sau đó trên cơ sở nghĩa lan rộng ra này, người ta lại bổ trợ thêm nghĩa ‘ mảnh xương hay ngà có ghi chức tước của quan lại để họ đeo ở trước ngực ’ và ở đầu cuối từ này lại được dùng để chỉ chung toàn bộ những loại ‘ giấy ghi nhận tư cách thành viên của một tổ chức triển khai nào đấy ’ ( ví dụ : ‘ thẻ hội viên ’, ‘ thẻ đảng ’, ‘ thẻ khác hàng ’ ) .
( còn nữa )
__________________________________________