Hệ thập phân.

Byadnhacly

Th3 20, 2022

Hệ thập phân (hệ đếm cơ số 10) là hệ đếm dùng số 10 làm cơ số. Đây là hệ đếm được sử dụng rộng rãi nhất trong các nền văn minh thời hiện đại.[1][2]

Nội dung chính

1 Ký tự hệ thập phân.
2 Những mạng lưới hệ thống ký tự khác.
3 Phân số thập phân.
4 Các số hữu tỷ khác.
- 4.1 Những học giả viết về hệ thập phân.
5 Cách diễn đạt trong ngôn từ.
6 Liên kết ngoài.
- 6.1 Share this:
- 6.2 Related

Ký tự hệ thập phân.

Hệ thống ký tự những số lượng dùng để miêu tả những giá trị trong một hệ đếm. Trong hệ thập phân, 10 ký tự ( còn gọi là số lượng ) khác nhau được dùng để miêu tả 10 giá trị riêng không liên quan gì đến nhau ( 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 và 9 ), tức là 10 số lượng. Những số lượng này còn được dùng cùng với dấu thập phân – ví dụ dấu ” phẩy ” – để xác định phần thập phân sau hàng đơn vị chức năng. Con số còn hoàn toàn có thể được đứng vị trí số 1 bằng những ký hiệu ” + ” hay ” – ” để miêu tả số dương và số âm nữa .

Hệ thập phân là một hệ đếm dùng vị trí định lượng (positional numeral system), bao gồm hàng đơn vị, hàng chục, hàng trăm v.v. Vị trí của một con số ám chỉ một phép nhân (mũ 10) với con số ở vị trí đó, và mỗi vị trí có giá trị gấp mười lần vị trí ở bên tay phải của nó.

Số mười là một số đếm, biểu tượng của 10 ngón của hai bàn tay (hoặc bàn chân). Từ “con số” trong nhiều ngôn ngữ trên thế giới có cùng nghĩa ám chỉ đến cấu trúc sinh vật học của ngón tay, hoặc ngón chân. Trong tiếng Việt chữ “phần mười” ám chỉ đến số lượng nhỏ bằng 1/10 của một số lượng nào đó, và “mười lần” ám chỉ đến một số lượng được nhân gấp 10 lần số lượng đang có.

Bạn đang đọc: Hệ thập phân.

Những ký tự đại biểu cho những số lượng, hiện đang được dùng phổ cập trên toàn quốc tế thời nay, được những nước châu Âu gọi là bảng chữ số Ả Rập, và những nước ở vùng Ả Rập gọi là bảng chữ số Ấn Độ. Hai nhóm từ này đều ám chỉ đến một nền văn hóa truyền thống, nơi họ tiếp cận và học hỏi được mạng lưới hệ thống số, lần tiên phong. Tuy vậy, hình dáng của những ký tự của cùng một thông số, ở những nơi khác nhau, lại không giống nhau trọn vẹn. Chẳng hạn, trong hệ đếm dùng ở những vùng Tây Ả Rập ( nơi mạng lưới hệ thống ký tự châu Âu được lấy ra ) khác hẳn với những ký tự được dùng trong những nền văn minh Ả Rập khác .

Những mạng lưới hệ thống ký tự khác.

Có nhiều nền văn hóa dùng, hoặc đã từng dùng, những hệ đếm khác với hệ thập phân. Chẳng hạn, người thổ dân ở các vùng cao nguyên của México Tzotzil dùng hệ nhị thập phân (20) (vigesimal) – do dùng cả 10 ngón tay và 10 ngón chân trong khi đếm – và một số dân Nigeria dùng hệ thập nhị phân (12) (duodecimal). Người dân ở thành phố Babylon dùng hệ lục thập phân (60), và thổ dân châu Mỹ, người Yuki, dùng hệ bát phân.

Hệ thống phần cứng và phần mềm của máy tính cũng dùng một hệ thống riêng, để biểu đạt các giá trị của hệ thập phân, song song với việc dùng hệ thống này lưu trữ các con số, và dùng chúng trong các thao tác số học. Thường thì những thao tác số học này được áp dụng vào các nguồn dữ liệu đã được mã hóa dùng hệ nhị phân biểu đạt số thập phân (binary-coded decimal), song cũng có các hệ mã thập phân hóa khác hiện đang được dùng (xem IEEE 754r), đặc biệt trong việc kiến tạo và thi hành cơ sở dữ liệu. Thao tác số học trong hệ thập phân trên được dùng trên các máy tính để đảm bảo sự chuẩn xác của các con tính với phân số thập phân, bởi việc dùng phân số nhị phân không đảm bảo được kết quả tính toán như mong đợi. Sự chuẩn xác trong các phép tính này rất quan trọng với các tính toán trong tài chính và trong các ngành khác.

Phân số thập phân.

Phân số thập phân là một phân số có mẫu số với số mũ của 10. Phân số thập phân thường được bộc lộ là một số ít không có mẫu số, dùng dấu thập phân cho vào tử số ( với số không đứng vị trí số 1 nếu cần ), và số lượng ngay sau dấu phân số có giá trị tương tự với một phân số mẫu số là 10, ví dụ điển hình .

Phân số	Số thập phân
${\begin{matrix}{\frac {8}{10}}\end{matrix}}$ ${\begin{matrix}{\frac {8}{10^{1}}}\end{matrix}}$	0,8
${\begin{matrix}{\frac {833}{100}}\end{matrix}}$ ${\begin{matrix}{\frac {833}{10^{2}}}\end{matrix}}$	8,33
${\begin{matrix}{\frac {83}{100}}\end{matrix}}$ ${\begin{matrix}{\frac {83}{10^{2}}}\end{matrix}}$	0,83
${\begin{matrix}{\frac {8}{10000}}\end{matrix}}$ ${\begin{matrix}{\frac {8}{10^{4}}}\end{matrix}}$	0,0008
${\begin{matrix}{\frac {80}{10000}}\end{matrix}}$ ${\begin{matrix}{\frac {80}{10^{4}}}\end{matrix}}$	0,008

Phần nguyên và phần phân số của các số được tách biệt bởi dấu thập phân. Trong tiếng Anh, thay vì dấu phẩy người ta dùng dấu chấm (.) để làm dấu tách ly phần phân số ra khỏi số nguyên, trong khi tiếng Việt và nhiều ngôn ngữ khác dùng dấu phẩy. Thường những số có giá trị nhỏ hơn 1 được biểu đạt bằng một phân số thập phân với số không dẫn đầu, chẳng hạn 0,25 (thay vì

1
4

{\displaystyle {\begin{matrix}{\frac {1}{4}}\end{matrix}}}

${\begin{matrix}{\frac {1}{4}}\end{matrix}}$ ). Những số không nối theo sau trở thành không cần thiết, dầu vậy trong khoa học, kỹ thuật và kế toán, những số không nối theo sau có thể cần phải để lại để biểu đạt mức độ chính xác yêu cầu, đảm bảo sự an tâm về tính chính xác của con số. Tuy 0,080 và 0,08 là tương đương về giá trị, trong kỹ thuật 0,080 ám chỉ đến một đo lường với sai số

1
2000

{\displaystyle {\begin{matrix}{\frac {1}{2000}}\end{matrix}}}

${\begin{matrix}{\frac {1}{2000}}\end{matrix}}$ = ±0,0005, trong khi 0,08 ám chỉ đến một đơn vị đo lường với sai số

1
200

{\displaystyle {\begin{matrix}{\frac {1}{200}}\end{matrix}}}

${\begin{matrix}{\frac {1}{200}}\end{matrix}}$ = ±0,005 thôi. (Xin xem thêm về số đáng kể).

Các số có nhiều số lượng, đứng trước hoặc sau dấu thập phân, hoàn toàn có thể được nhóm lại thành những nhóm có ba số lượng, khởi đầu từ dấu thập phân, chạy theo hướng về cả hai chiều, trái và phải. Sự phân nhóm thường được thi hành bởi một dấu phẩy hoặc dấu chấm, hoặc một khoảng trống. Việc dùng khoảng trống đã được xem xét và ý kiến đề nghị trong tài liệu SI / ISO 31-0. Việc dùng dấu chấm thay thế sửa chữa cho dấu phẩy, để phân chia phần thập phân, cũng hoàn toàn có thể được xem xét. Để biết thêm cụ thể, xin xem thêm bài viết về dấu thập phân. Những phương pháp miêu tả tựa như như ” 12,345 “, ” 12.345 “, ” 12,345. 678 “, và ” 12.345,678 ” gây sự khó hiểu nếu không có một mạng lưới hệ thống phân định về ký hiệu nhất định .

Các số hữu tỷ khác.

Bất cứ một số hữu tỷ nào không hề miêu tả bằng một phân số thập phân, đều có 1 số ít thập phân đặc trưng ở phần đuôi được nhắc đi nhắc lại, tạo nên một dãy số thập phân tái diễn .Số mười là tổng số của hai số nguyên tố, thứ 2 và thứ 4, ( 3 + 7 = 10 ), và là số lớn hơn bình phương của số nguyên tố thứ 2 ( 32 = 9 ), và là số nhỏ hơn số nguyên tố thứ 5 ( số 11 ). Điều này chỉ ra rằng có nhiều phân số thập phân đơn thuần, như sau :

1/2 = 0.5

1/3 = 0.333333… (với số 3 tái diễn)

1/4 = 0.25

1/5 = 0.2

1/6 = 0.166666… (với số 6 tái diễn)

1/8 = 0.125

1/9 = 0.111111… (với số 1 tái diễn)

1/10 = 0.1

1/11 = 0.090909… (với số 09 tái diễn)

1/12 = 0.083333… (với số 3 tái diễn)

1/81 = 0.012345679012… (với dãy số 012345679 tái diễn)

Khi mẫu số là các thừa số nguyên tố, nó còn cho phép những dãy số tái diễn lâu hơn, chẳng hạn trường hợp 7, 13.

Xem thêm: Vẽ ngôi nhà mơ ước của em – Vẽ tranh ngôi nhà đơn giản | Những bức tranh đẹp nhất – http://139.180.218.5

Một số hữu tỷ nào đó, tạo nên một dãy số thập phân tái diễn hữu hạn, hoặc vô hạn, đều là hậu quả của một phép tính chia dài, mà trong đó số dư còn lại chỉ là (q-1) những số khác 0, khi số chia là q, hầu cho mô hình tái diễn chỉ nhắc lại q-1 lần. Chẳng hạn phép chia dài

3
7

{\displaystyle {\begin{matrix}{\frac {3}{7}}\end{matrix}}}

${\begin{matrix}{\frac {3}{7}}\end{matrix}}$ sau đây:

  3,0 0 0 0 0 0 0 0 |7                                  
- 2 8               |0,4 2 8 5 7 1 4...
    2 0             |
  - 1 4             |
      6 0           |
    - 5 6           |
        4 0         |
      - 3 5         |
          5 0       |
        - 4 9       |
            1 0     |
          -   7     |
              3 0   |
            - 2 8   |
                2 0 |
 vân vân.

Một quan điểm đối lập với quan sát trên là mỗi số thập phân tái diễn (recurring decimal) cho ta một phân số hữu tỷ

p
q

{\displaystyle {\begin{matrix}{\frac {p}{q}}\end{matrix}}}

${\begin{matrix}{\frac {p}{q}}\end{matrix}}$ . Đây chính là hậu quả của việc dãy số thập phân tái diễn là một cấp số nhân (geometric series) hữu hạn, và tổng của chúng là một số hữu tỷ. Chẳng hạn:

0.0123123123\cdots ={\frac {123}{10000}}\sum _{k=0}^{\infty }0.001^{k}={\frac {123}{10000}}\ {\frac {1}{1-0.001}}={\frac {123}{9990}}={\frac {41}{3330}}

Mỗi số thực (real number) có một biểu thị thập phân tương ứng (có thể là vô hạn). Có thể được biểu thị theo công thức sau đây:

x=\mathop {\rm {sign}} (x)\sum _{i\in \mathbb {Z} }a_{i}\,10^{i}

ghi chú :

sign() là hàm signum,
ai ∈ { 0,1,…,9 } đối với tất cả các giá trị i ∈ Z, là con số trong phần thập phân, bằng 0 đối với tất cả các giá trị i lớn hơn một số nào đó (và số đó là lôgarít tự nhiên của |x|).

Tổng này tăng trưởng trong khi i được giảm xuống, và có thể nó là những dãy số của các con số lớn hơn không ai, lặp lại theo tiến trình vô hạn.

Số hữu tỷ (rational number) (ví dụ:

p
q

{\displaystyle {\begin{matrix}{\frac {p}{q}}\end{matrix}}}

) với mẫu số là các thừa số nguyên tố (prime factor), ngoài số 2 và 5 (khi đã được giảm xuống dạng đơn giản nhất), có một chuỗi dãy số thập phân lặp lại đặc thù.

Xem xét các số hữu tỷ có mẫu số là các thừa số nguyên tố, như 2 và 5 – có thể biểu thị bằng

{\displaystyle {\begin{matrix}{\frac {p}{2^{a}5^{b}}}\end{matrix}}}

${\begin{matrix}{\frac {p}{2^{a}5^{b}}}\end{matrix}}$ . Những số này cho chúng ta một dãy số thập phân hữu hạn. Chẳng hạn:

{\begin{matrix}{\frac {1}{1}}=1\end{matrix}}

{\begin{matrix}{\frac {1}{2}}=0,5\end{matrix}}

{\begin{matrix}{\frac {3}{5}}=0,6\end{matrix}}

{\begin{matrix}{\frac {3}{25}}=0,12\end{matrix}}

{\begin{matrix}{\frac {1306}{1250}}=1,0448\end{matrix}}

Có những số thực không có một biểu đạt bằng một dãy số thập phân đặc thù, vì chúng còn có thể được biểu đạt bằng một biểu thức khác, gồm có những con số 9 tái diễn, chẳng hạn

1
=
0
,
99999…

{\displaystyle {\begin{matrix}1=0,99999…\end{matrix}}}

${\begin{matrix}1=0,99999...\end{matrix}}$ hoặc

1
2

=
0
,
499999…

{\displaystyle {\begin{matrix}{\frac {1}{2}}=0,499999…\end{matrix}}}

${\begin{matrix}{\frac {1}{2}}=0,499999...\end{matrix}}$ vân vân.

Những số này gọi là số vô tỷ (irrational number). Chúng có thể có một biểu thị thập phân đặc thù hữu hạn, nhưng cũng đồng thời mang đặc tính là những số có phần biểu thị thập phân vừa hữu hạn, vừa vô hạn.

Nói chung, phần bộc lộ thập phân trở nên đặc trưng, nếu tất cả chúng ta không kể đến những phần bộc lộ kết thúc bằng những số lượng 9 tái diễn .

Đương nhiên, cùng một hệ tam phân pháp (trichotomy) được áp dụng cho các gốc hệ đếm khác của các hệ đếm dùng vị trí định lượng (positional numeral system):

Biểu thị hữu hạn: số hữu tỷ với mẫu số chia hết cho một số nk nào đó.
Biểu thị tái diễn: một trường hợp khác của số hữu tỷ.
Biểu thị vô hạn, bất tái diễn: số vô tỷ.

Một sao bản của hiện trạng này cũng được thấy áp dụng trong các hệ đếm vô tỷ, chẳng hạn như thể dạng golden mean base (???)

Xem thêm: Cách chứng minh đường trung trực lớp 7

Những học giả viết về hệ thập phân.

Cách diễn đạt trong ngôn từ.

Một số ngôn ngữ diễn đạt thẳng số thập phân theo kiểu, ví dụ số 11 được gọi là “mười-một” (10+1) và 23 được nói là “hai-mươi-ba” (2×10+3); cách diễn đạt này có trong các tiếng Trung Quốc – ngoại trừ tiếng Ngô (吳語) – và cũng có trong tiếng Việt, với một vài biến âm (euphony) (“mười” thành “mươi”, “năm” thành “lăm”, “một” thành “mốt”…) hay nuốt âm (elision) (“hai mươi mốt” thành “hăm mốt”). Nhật Bản, Hàn Quốc và Thái Lan đã nhập nội hệ thập phân từ tiếng Trung Quốc. Nhiều ngôn ngữ khác, có hệ thập phân cài đặt sẵn, có những chữ dành riêng cho “chục” và “thập niên”.

Trong những ngôn từ của người dân bản xứ châu Mỹ, như tiếng Quechua và tiếng Aymara, những từ đếm của hệ thập phân phần đông được dùng trực tiếp, ví dụ điển hình 11 được bày tỏ là ” mười với một “, hoặc 23 được nói là ” hai mười với ba ” .Nhiều nhà tâm lý học cho rằng những sự bất thống nhất ( không bình thường ) về số học trong một ngôn từ nào đó, sẽ gây sự yếm thế trong năng lực giám sát của trẻ con, làm giảm năng lực giám sát của chúng .