Tỷ suất sinh là gì? có bao nhiêu loại?

Để thống kê giám sát mức sinh trưởng của dân số về mặt sinh học người ta sử dụng nhiều loại tỷ suất khác nhau và mỗi loại lại có ý nghĩa riêng, được giám sát theo những cách riêng. Vậy tỷ suất sinh là gì ? có bao nhiêu loại ? và được sử dụng khi nào ?

Tỷ suất sinh là đơn vị đo mức sinh được tính bằng tương quan giữa số trẻ sinh ra với số dân tương ứng tại một địa phương. Cũng như các tỷ suất khác của quá trình dân số, tỷ suất sinh được chia thành: tỷ suất sinh chung, tỷ suất sinh đặc trưng (nam, nữ) và tỷ suất sinh riêng (tuổi tác)…

 

Các loại tỷ suất sinh

Tỷ suất sinh thô (CBR – Crude Birth Rate): được sử dụng rộng rãi trong dân số học, đó là tỷ số giữa số trẻ em được sinh ra trong năm so với số dân trung bình ở cùng thời gian ấy với đơn vị tính bằng phần nghìn. Tỷ suất sinh thô được tính theo công thức :

CBR = ( Số trẻ nhỏ sinh ra trong năm / Tổng số dân trung bình của năm ) * 1000Trong công thức trên, số dân trung bình của năm được tính từ ngày đầu của năm ( 1 tháng 1 ) đến ngày cuối của năm ( 31 tháng 12 ). Số dân trung bình thường cũng được coi là số dân vào thời gian giữa năm ( 1 tháng 7 ) .Trị số của tỷ suất sinh thô có sự dịch chuyển theo thời hạn và khoảng trống, trị số này nhờ vào vào nhiều yếu tố : cường độ của quy trình sinh đẻ, cơ cấu tổ chức dân số theo độ tuổi, giới tính và cả tình hình hôn nhân gia đình. Vì vậy tỷ suất sinh thô chỉ là một khái niệm phản ánh gần đúng mức sinh thực tế nhưng có ưu điểm là đơn thuần, dễ tính toán, dễ so sánh nên được dùng khá phổ cập .Để nhìn nhận mức độ về tỷ suất sinh thô, người ta có sự phân loại như sau :

Mức độ	Tỷ suất sinh thô (CBR)
Thấp	dưới 16%
Trung bình	16 – 24%
Tương đối cao	25 – 29%
Cao	30 – 39%

Tỷ suất sinh chung (GFR – General Fertility Rate): là tỷ suất thể hiện mối tương quan giữa số trẻ em sinh ra trong năm và còn sống so với số phụ nữ trung bình ở lứa tuổi sinh đẻ trong cùng thời gian đó. Đơn vị tính là phần nghìn.

GFR = (Số trẻ em sinh ra còn sống / Tổng số phụ nữ trung bình ở lứa tuổi sinh đẻ) * 1000

Trong công thức trên có yếu tố cần quan tâm là độ tuổi sinh đẻ của phụ nữ. Có hai ý niệm về độ tuổi sinh đẻ của phụ nữ : ở hầu hết những nước đều coi độ tuổi sinh đẻ của phụ nữ là từ 15 đến 49 tuổi ; tuy nhiên ở những nước có mức sinh thấp lại coi độ tuổi này là từ 15 đến 44 tuổi. Tổng số phụ nữ trung bình ở độ tuổi sinh đẻ là số lượng được tính vào thời gian giữa năm ( 1 tháng 7 ). Tỷ suất sinh chung phản ánh mức sinh đúng mực hơn tỷ suất sinh thô và giữa hai tỷ suất này có mối liên hệ như sau :CBR = GFR * kTrong đó k là thông số biểu lộ số phụ nữ trong độ tuổi sinh đẻ ( 15 – 49 tuổi hoặc 15-44 tuổi ) so với tổng số dân. Hệ số k thường giao động trong khoảng chừng từ 20 – 30 % .Nói chung tỷ suất sinh chung phụ thuộc vào vào cơ cấu tổ chức tuổi của phụ nữ từ 15 đến 49 tuổi ( hoặc 44 ). Mức sinh ở tuổi 15 phần nhiều không đáng kể, ở độ tuổi 20 30, mức sinh đại trị số cao nhất, rồi từ từ giảm cho đến tuổi 49 .

Tỷ suất sinh đặc trưng theo tuổi (ASBR : Age – specific Birth Rate): là đơn vị đo mức sinh chính xác hơn các tỷ suất kể trên. Tỷ suất này được tính bằng tỷ số giữa trẻ em sinh ra trong năm và số phụ nữ theo từng nhóm tuổi tương ứng.

Trong việc nghiên cứu dân số học, người ta còn thường dùng trị số tổng tỷ suất sinh (TFR Total Fertility Rate) để thể hiện tổng tỷ suất sinh theo lứa tuổi của tất cả các khoảng cách tuổi.

Đây chính là trị số nói lên số trung bình về số con sinh ra còn sống trong cả cuộc sống của một phụ nữ. Trị số này hay được dùng và được coi là một đơn vị chức năng đo đúng mực nhất vì nó vừa nói lên số con sinh ra ( trung bình ) của một phụ nữ ( trong suốt cả cuộc sống ) đồng thời vẫn giữ được sự phân hóa mức sinh ở từng lứa tuổi ( không nhờ vào vào mức tử trận và những đổi khác về lứa tuổi ) .Để nhìn nhận mức độ của tổng tỷ suất sinh, người ta thường xếp theo những loại như sau :

Mức độ	Tổng tỷ suất sinh (TFR)
Thấp	dưới 2,15
Trung bình	2,1 – 4,0
Cao	từ 4,0 trở lên

Trị số của tổng tỷ suất sinh trên quốc tế khá không thay đổi ở mức 5 con trên một phụ nữ suốt trong thời hạn từ 1950 – 1955 đến 1965 – 1970, nhưng đến 1975 – 1980 thì giảm nhanh xuống 3,9 con và sau đó còn giảm 8 % trong thời hạn từ 1985 – 1990 đến 1990 – 1995.