Đôi nét về Văn từ, Văn chỉ Việt Nam

Cùng với sự tăng trưởng và hưng thịnh của Nho giáo, Nho học, một mạng lưới hệ thống những Văn miếu, Văn từ, Văn chỉ được thiết lập từ Trung ương đến địa phương. Vào thời kỳ cuối Lê đầu Nguyễn, khắp những tỉnh, trấn đều có Văn Miếu, khắp những huyện, tổng, xã, làng đều có Văn từ, Văn chỉ .
Văn miếu là nơi thờ Khổng Tử, Tứ phối ( Tăng Tử, Mạnh Tử, Nhan Tử, Tử Tư ), Thập triết, Thất thập nhị hiền và những Tiên Nho người Việt ở cấp TW và cấp tỉnh, trấn .
Văn từ, Văn chỉ ( Từ chỉ, Từ vũ ) là nơi thờ Khổng Tử, những bậc Tiên hiền và những nhà khoa bảng, vinh hiển của địa phương tại những tổng, huyện, làng, xã .

Riêng ở các tỉnh có truyền thống khoa bảng như: Bắc Ninh, Hải Dương, Hưng Yên… thì cấp huyện cũng lập Văn miếu, cấp thôn cũng lập Văn từ, Văn chỉ. Thậm chí tại xã Trà Lâm, huyện Thuận Thành – Bắc Ninh còn lập cả Văn miếu hàng xã để cổ vũ, dẫn dụ đạo học của quê hương.

Văn miếu tiên phong của Nước Ta là Văn Miếu Thăng Long được tạo lập năm 1070 dưới triều Vua Lý Nhân Tông. Văn miếu ở những châu, huyện, được cho thiết kế xây dựng từ năm 1414, sau đó gần 4 thế kỷ. Văn thánh miếu Huế xây dựng năm 1692. Đến năm 1803, theo lệnh của Vua Gia Long khắp những dinh, trấn đều lập Văn miếu ( Khâm định Việt sử thông giám cương mục ) .

Văn miếu tiên phong của Nước Ta là Văn Miếu Thăng Long ( Ảnh : TL )
Song song với sự Open của mạng lưới hệ thống Văn miếu và những trường học, trường thi Nho học tại những địa phương là sự hình thành và tăng trưởng của một mạng lưới xum xê những Văn từ, Văn chỉ khắp những tổng, huyện, làng, xã. Nội dung văn bia Văn từ phủ Yên Khánh, xã Ninh Sơn, Tỉnh Ninh Bình ( soạn năm Nhâm Tuất 1862 ) cho biết : Văn miếu, Văn từ ở Tỉnh Ninh Bình có từ thời Trương Hán Siêu ( ? – 1354 ) – Người đã ra sức truyền bá tư tưởng “ kẻ sĩ dùng văn để gặp bạn, nhà Nho dùng đạo để dạy dân ”. Như vậy, hoàn toàn có thể tạm coi Văn từ tiên phong ở nước ta Open vào Thời Trần, còn lại hầu hết có niên đại thời Lê, Nguyễn .
Văn từ, Văn chỉ thường được thiết kế xây dựng tại những vùng đất cổ có truyền thống lịch sử khoa bảng, chứ không ở TT tỉnh lỵ, tuy nhiên tiện đường đi lại để dễ tổ chức triển khai tế tự. Các khu công trình kiến trúc này được chia ra làm 2 loại : Loại thứ nhất gồm có từ 1 đến 3 tòa nhà, mỗi tòa từ 3 đến 7 gian ; Loại thứ hai chỉ là bệ thờ lộ thiên ngoài trời có mái che hoặc không có mái che. Cử nhân Đoàn Triển trong An Nam phong tục sách cho biết : “ Nơi thờ phụng có làm nhà thời thánh gọ là Văn từ, chỉ có đàn thờ mà không làm nhà thì gọi là Văn chỉ ” .
Thông thường thì Văn từ lớn hơn Văn chỉ. Qui mô thiết kế xây dựng nhỏ dần từ cấp tổng, huyện đến xã, thôn .
Kết quả khảo sát cho thấy : Văn từ huyện Quế Dương, Bắc Giang gồm nhà Tiền đường, Hậu đường đều 7 gian 2 dĩ, 2 bên là 2 dãy Tả vu – Hữu vu, ở giữa còn có phương đình, ngoài cổng xây 4 trụ gạch ; Văn chỉ Tốt Động huyện Chương Mỹ, Hà Tây cũ gồm 2 nhà : Thượng điện và Đại Bái ( 5 gian 2 dĩ, kiến trúc chồng diêm 2 tầng 4 mái ; Văn từ huyện Duy Tiên, tỉnh Hà Nam ( dựng năm 1854 ) có kiến trúc gồm 3 tòa nhà, mỗi tòa 5 gian ; Văn từ Lãng Phong, tỉnh Tỉnh Ninh Bình gồm 2 nhà : Tiền đường 5 gian, đền chính 3 gian, 2 bên đều có hiên chạy dọc ; Văn từ xã Vĩnh Trụ, huyện Lý Nhân, tỉnh Hà Nam và Văn từ làng Giã Thượng, xã Giã Hòa, tỉnh Tỉnh Ninh Bình đều là 1 ngôi nhà 5 gian hoặc 3 gian 2 chái .
Văn chỉ có hình thức đa dạng chủng loại hơn Văn từ : có nơi là một khu công trình thờ tự gồm 2 tòa nhà, mỗi tòa 3 đến 5 gian ( Văn chỉ huyện Từ Liêm, TP. Hà Nội ) ; có nơi là 2 dãy nhà 3 gian ( Văn chỉ xã Nguyệt Áng, huyện Từ Liêm ), có nơi là 1 ngôi nhà nhỏ 3 gian ; lại có nơi chỉ là một bệ thờ xây bằng vôi gạch đơn thuần ngoài trời như : Văn chỉ Cầu Rãnh, tỉnh Thành Phố Bắc Ninh, Văn chỉ thôn Cam Giá, phường Ninh Khánh, Tỉnh Ninh Bình hay Văn chỉ Hoàng Hóa, tỉnh Thanh Hóa .
Mô tả về việc thờ tự tại những Văn từ, Văn chỉ, tác giả Phan Kế Bính viết : “ Mỗi làng có một Văn từ hoặc Văn chỉ … để thờ riêng những bậc khoa hoạn trong làng. Có làng hiếm văn học, chưa có người hiển đạt thì thờ đức Khổng Tử để làm chủ trương cho việc học trong làng ” ( Nước Ta phong tục, trang 120 ) .

Lễ đặt bia Văn chỉ làng Dòng xã Xuân Lũng, thuộc huyện Lâm Thao, tỉnh Phú Thọ

Sách Nếp cũ tín ngưỡng Nước Ta ( trang 58 ) của Toan Ánh cũng chép :
“ Lớp trong cùng ( của Văn từ, Văn chỉ ) thờ đức Khổng Tử được tôn làm Tiên Thánh Sư … Lớp này gồm 1 ban xây thay cho hương án, hai bên có những câu đối và ở trên, nếu là Văn chỉ thì viết ngay vào tường, nếu là Văn từ thì có hoành phi mang mấy chữ “ Vạn thế Sư biểu ” hoặc “ Chí Thánh Tiên Sư ”. Trên ban có bình hương riêng, không có bài vị. Đại tự hay hoành phi được viết ngay trên tường để thay cho bài vị .
Lớp thứ 2 gồm 3 ban, 1 ban ở giữa và 2 ban ở 2 bên. Cả 3 ban này đều xây bằng gạch thay cho hương án. Ban ở giữa thờ những người đã đỗ đại khoa ( Tiến sĩ ) và những người làm quan từ Tam, Tứ phẩm trở lên. Ban bên phải thờ những người đỗ Cử nhân và những người làm quan từ Lục, Thất phẩm trở lên. Ban bên trái thờ những người đỗ Tú tài và những người làm quan đến Bát phẩm. Các bậc Tiên hiền nước ta như Đường Chu Văn An, Hàn Thuyên được thờ vào ban giữa. Những người Trung Quốc có công truyền bá Nho giáo sang Nước Ta như Nhâm Diên, Tích Quang, Sĩ Nhiếp … ( nếu có ) cũng thờ ở ban này ”. Lớp thứ 3 là Bái đình tức là cái sân dùng vào việc tế tự ” .
Trên trong thực tiễn, Văn từ, Văn chỉ nhiều làng quê thờ không thiếu cả Khổng Tử, Tứ phối và những bậc Tiên hiền của làng, tuy nhiên cũng có nơi chỉ thờ vọng Khổng Tử và Tứ phối. Một số nơi khác không thờ Khổng Tử mà thờ Văn Xương Đế quân ( vị Thần chủ trì về văn học ) hoặc những Danh Nho của quê nhà. Ví dụ ở tỉnh Hà Tây cũ có : Văn chỉ Hoàng Xá, huyện Quốc Oai ( được lập từ thời Lê trung hưng ) thờ Văn Xương Đế quân và những Tiên hiền ; Văn chỉ Tốt Động huyện Chương Mỹ thờ Thám hoa Đặng La Ma ở gian giữa, Tiên hiền hậu học ở 2 bên ; Văn chỉ thôn Thế Trụ, xã Nghĩa Hưng, huyện Quốc Oai thờ Lưỡng quốc Trạng nguyên Nguyễn Trực v.v.
Tại nhiều vùng quê, trong toàn cảnh cuộc chiến tranh loạn lạc khi Văn từ, Văn chỉ bị tàn phá, những cụ cao niên trong làng đã cho mang bia Văn chỉ về thờ tại Đình làng ( đình Hoa Xá làng Tả Thanh Oai, Thanh Trì, TP. Hà Nội ) hoặc nhập việc thờ tự Nho giáo vào trong những chùa, miếu tạo thành một dạng Tam Thánh từ ( thờ Phật – Đạo – Nho ) như ở xã Thượng Cát, huyện Từ Liêm, TP.HN hay Thành phố TP Lạng Sơn .
Ngày lễ Thánh tại những Văn từ, Văn chỉ thờ Khổng Tử tổ chức triển khai vào ngày Đinh thứ nhất của tháng Hai và tháng Tám Âm lịch. Trường hợp thờ những Tiên thánh, Tiên hiền khác thì tổ chức triển khai vào ngày sinh, ngày mất của những vị đó .
Xưa, những Văn từ, Văn chỉ là nơi tôn vinh Nho học, diễn ra những hoạt động giải trí tế tự, ban bố những chủ trương khuyến học … của Hội Tư văn. Nhiều Văn từ, Văn chỉ hàng tổng còn kiêm cả tính năng làm trường học, nơi khảo hạch sĩ tử và đón rước Tiến sĩ vinh qui bái tổ. Ngày nay, đây là nơi bảo tồn nhiều truyền thống lịch sử quí báu của dân tộc bản địa ( tôn trọng hiền tài, hiếu học, hiếu nghĩa, tôn sư trọng đạo … ) và cổ vũ cho trào lưu khuyến học, khuyến tài của địa phương .

Di tích lịch sử vẻ vang Văn Miếu Mao Ðiền ( Thành Phố Hải Dương ) – thờ Khổng Tử và tôn vinh những bậc Đại khoa Nho học ở tỉnh Đông – trấn Thành Phố Hải Dương thời đó ( Ảnh : TL )

Đáng tiếc, số lượng các Văn từ, Văn chỉ hiện còn lại không nhiều. Hàng loạt di tích bị hư hỏng nặng, nhiều công trình đã bị xóa sổ, hàng trăm tấm bia Văn chỉ bị đem bắc cầu ao, lát đường hoặc nung vôi… Theo thống kê của Trung tâm Hoạt động Văn hóa Khoa học Văn Miếu – Quốc Tử Giám, năm 1992 cả nước còn lại hơn 900 di tích Nho học; đến nay con số này cũng không còn nguyên vẹn.

Trong vòng 15 năm trở lại đây, trong niềm tin thay đổi, yếu tố bảo tồn và phát huy giá trị những di tích lịch sử Nho học được những cấp chính quyền sở tại và nhân dân nhiều địa phương chăm sóc, chú trọng. Cùng với trào lưu khuyến học, trào lưu trùng tu, phục dựng và xin xếp hạng những Văn từ, Văn chỉ dấy lên ở nhiều nơi. Các địa phương như : TP.HN, Thành Phố Hải Dương, Thành Phố Bắc Ninh, Bắc Giang, Vĩnh Phúc, Tỉnh Ninh Bình, Tỉnh Nam Định, Thanh Hóa, Nghệ An, thành phố Hà Tĩnh … đã làm khá tốt yếu tố này. Chỉ tính riêng TP.HN những năm gần đây đã có : Văn chỉ làng Phú Mỹ, xã Ngọc Mỹ huyện Quốc Oai ; Văn chỉ làng Hương Ngải, xã Hương Ngải, huyện Thạch Thất ; Văn chỉ Tả Thanh Oai, huyện Thanh Trì ; Văn chỉ Hưng Phúc, Phú Xuyên ; Văn chỉ làng Hiệp Thuận, huyện Phú Thọ ; Văn chỉ làng Đông Ngạc, huyện Từ Liêm … đã được phục dựng. Hà Tĩnh cũng đã làm lại miếu Khổng trong Khu Di tích Nguyễn Du. Làng Mộ Trạch, huyện Đường An, tỉnh Thành Phố Hải Dương cũng đã khai công kiến thiết xây dựng Tháp bút và vườn Tiến sĩ …
Đây là tin tức đáng mừng cho những người yêu quí di sản văn hóa truyền thống dân tộc bản địa. Tuy nhiên yếu tố này cũng cần được những nhà chuyên môn hướng dẫn, quản trị ngặt nghèo để những khu công trình được phục dựng và xây mới vừa bảo vệ được yếu tố truyền thống cuội nguồn vừa phân phối được nhu yếu Giao hàng công tác làm việc khuyến học, khuyến tài trong thời đại mới .

Hoa Phượng