Đô thị vị nhân sinh hay vị dân sinh?

(Xây dựng) – “Đô thị vị nhân sinh”, cuốn sách của tác giả Jan Gehl trong đó giải thích rõ ràng các phương pháp và công cụ mà ông sử dụng để cấu hình lại các cảnh quan thành phố để phát triển thành các đô thị sống động, an toàn, bền vững và lành mạnh, thực sự vì người dân. Một thành phố chỉ tồn tại nếu cư dân của thành phố đó sử dụng các không gian công cộng liên tục và ngược lại những cư dân đó sẽ chỉ làm như vậy nếu họ cảm thấy thành phố sạch sẽ, an toàn và thú vị với họ. Gehl nhấn mạnh vào việc bắt đầu với yếu tố con người thay vì là giao thông khi kiến tạo hoặc tái tạo các khu vực đô thị có ý nghĩa nổi bật.

Trong ngôn từ đời sống đời thường, không mấy khi người ta phân biệt rạch ròi hai từ “ nhân sinh ” và “ dân số ”, chúng thường được dùng tương tự nhau. Tuy nhiên, nếu lật mở từ điển cũng như tìm hiểu thêm trên những tài liệu, tất cả chúng ta sẽ thấy một sự độc lạ nhất định. Nhân sinh là sự sống của con người ( trong đó nhân là người, sinh là sự sống ). Nhân sinh thường được dùng trong cụm từ “ nhân sinh quan ” để chỉ ý niệm, cách nhìn nhận ( thành mạng lưới hệ thống ) về cuộc sống, đời sống con người. Dân sinh thì có nhiều nghĩa hơn : Dân sinh hoàn toàn có thể là sinh kế, hoạt động và sinh hoạt của nhân dân ( trong đó dân là nhân dân, sinh là sinh kế ), hoàn toàn có thể là sự sống của dân cư ( trong đó dân là người dân, sinh là sự sống ), và cũng hoàn toàn có thể là đời sống vật chất và niềm tin của nhân dân nói chung. Như vậy, “ vị nhân sinh ” và “ vị dân số ” đều có nghĩa chung là vì đời sống của con người, lấy đời sống con người làm tôn chỉ, làm mục tiêu để hình thành những ý tưởng sáng tạo và tăng trưởng những hoạt động giải trí .
Nhưng trong một chừng mực nào đó thì có lẽ rằng “ vị nhân sinh ” mang tính khái quát cao hơn khi đề cập đến “ con người ” nói chung, thậm chí còn là “ quả đât ” với những triết lý về cuộc sống, về ý nghĩa, và về mục tiêu sống. Chẳng hạn như tất cả chúng ta thường nhắc đến “ nghệ thuật và thẩm mỹ vị nhân sinh ” khẳng định chắc chắn thực chất xã hội của nghệ thuật và thẩm mỹ, chủ trương gắn thẩm mỹ và nghệ thuật với đời sống xã hội, chống lại những khuynh hướng thẩm mỹ và nghệ thuật thoát ly đời sống. Còn trong kiến trúc, khái niệm vị nhân sinh thường được dùng một cách lưỡng dụng, nghĩa là vừa có tính hài hòa và hợp lý tiện lợi của công suất khi kiến trúc đặt nhu yếu của người sử dụng lên số 1 và thỏa mãn nhu cầu tối đa những nhu yếu đó, vừa bộc lộ quan điểm phát minh sáng tạo kiến trúc một cách thi vị, tràn trề xúc cảm trải qua một nhân sinh quan nhất định về môi trường tự nhiên sống của con người .

Trong khi đó “vị dân sinh” lại đề cập đến những khía cạnh đời thường nhất của cuộc sống người dân như sinh kế, hay sinh hoạt của họ. Nói cách khác, dân sinh thể hiện những gì rất thiết thực, không màu mè, liên quan đến những nhu cầu cơ bản nhất, thường là vật chất, của mỗi con người. Nhà cách mạng Phan Châu Trinh đã rất say mê với tư tưởng “khai dân trí, chấn dân khí, hậu dân sinh” lấy yếu tố “dân” làm gốc, trong đó “hậu dân sinh” nghĩa là làm cho đời sống của dân ngày càng no ấm, nền kinh tế quốc dân phát triển (“hậu” là làm dày ra). Nói cách khác công cuộc “khai dân trí” và “chấn dân khí” chỉ có kết quả vững chắc khi biết làm cho đời sống của dân được đầy đủ, hùng hậu. Và kiến trúc vị dân sinh cũng là những gì thực dụng nhất nhằm giúp người dân có thể cải thiện cuộc sống của họ. Nói cách khác kiến trúc vị dân sinh đáp ứng các hoạt động sống thiết thực của người dân mà nhiều khi cũng chính là những nhu cầu sinh tồn thiết yếu nhưng không được quan tâm ghi nhận một cách “chính thống” hay “chính danh”.

Từ câu truyện của kiến trúc vị nhân / dân số, tất cả chúng ta tăng trưởng thành câu truyện của đô thị, bởi suy cho cùng, đô thị là tổng hòa của những kiến trúc. Khi quốc gia bước vào thời kỳ thay đổi, trong một cách tiếp cận từ dưới lên, nghĩa là từ những khoảng trống đời thường nhất, thực tiễn nhất của những thành phố, tất cả chúng ta hoàn toàn có thể cảm nhận sự tiến triển tư duy của đời sống xã hội đô thị hình như vẫn chậm hơn một nhịp so với những thành tựu kinh tế tài chính. Quan điểm “ làm ” đô thị để tương hỗ sinh kế người dân từ thời quốc gia còn khó khăn vất vả vẫn sống sót, mặc dầu thu nhập trung bình đầu người dân đô thị giờ đây đã được cải tổ đáng kể .
Những khoảng trống công cộng như lề đường, vỉa hè thay vì là nơi để thôi thúc người đi bộ, đi xe đạp điện thì lại là nơi kinh doanh, trông giữ xe, cơi nới hàng quán … Để rồi mỗi khi có chiến dịch “ giành lại ” khoảng trống để đường thông hè thoáng thì chính những người dân lại phản ứng kinh khủng và cho rằng vỉa hè là nơi đem lại nguồn kinh tế tài chính chính cho nhiều mái ấm gia đình, nhiều mảnh đời. Hay một câu truyện khác, người dân mở những quán cafe dọc theo đường tàu để rồi trở thành một trào lưu lôi cuốn khách đến chụp ảnh, đi dạo ngay trong số lượng giới hạn hiên chạy bảo đảm an toàn đường tàu, mặc kệ bảo đảm an toàn tính mạng con người của mình. Và đến khi chính quyền sở tại có những giải pháp ngăn ngừa nhằm mục đích tránh những tai nạn thương tâm hoàn toàn có thể xảy ra thì người dân lại có đơn xin được phép sống sót để bảo vệ nguồn sinh kế .

Vậy là khi sinh kế được mang ra và trở thành cái cớ thì những nỗ lực để có thể xây dựng những đô thị văn minh (hơn) phần nào đã trở nên vô nghĩa. Rõ ràng là trong các ví dụ trên, chúng ta đã có một đô thị “vị dân sinh”, nhưng chính yếu tố “vị dân sinh” đó lại làm cho đô thị vẫn nhếch nhác, vẫn mất an toàn, là những điều trái với nguyên tắc “vị nhân sinh” vì sinh kế của người này lại gây phiền toái, bất an cho những người khác.

Trong chiều ngược lại, khi nhìn từ trên xuống, từ những kế hoạch, chủ trương vĩ mô, có lẽ rằng là mạng lưới hệ thống đô thị Nước Ta vẫn chưa thực sự có những triết lý, những nhân sinh quan về tăng trưởng và tăng trưởng. Hầu hết khoảng trống những đô thị vẫn tăng trưởng một cách “ tự nhiên ”, theo bản năng, thỏa mãn nhu cầu những nhu yếu thiết yếu trước mắt thay vì thống kê giám sát cho một tương lai lâu bền hơn. Với đường biên giới đô thị được lan rộng ra không ngừng nghỉ, những thành phố “ béo phì ” trở thành hình ảnh khuếch trương cho sự tăng trưởng .

Sự gia tăng quy mô lẫn sự tích lũy cư dân đôi lúc lại không đi kèm với sự nâng cao các giá trị an sinh xã hội. Tuy nhiên, chúng ta cũng vẫn có một điểm sáng hiếm hoi là Đà Nẵng khi lấy phương châm và quyết tâm trở thành một thành phố đáng sống để làm kim chỉ nam cho các cách thức phát triển không gian và triển khai các hoạt động đô thị.

Từ năm 2000, Thành Phố Đà Nẵng đã phát hành chương trình “ Thành phố 5 không ” – không có hộ đói, không có người mù chữ, không có người long dong xin ăn, không có tệ nạn ma tuý, không giết người cướp của. Năm 2005, Thành Phố Đà Nẵng lại liên tục với “ Thành phố 3 có ” – có nhà ở, có việc làm, có nếp sống văn hoas văn minh đô thị. Và gần đây nhất, đề án thực thi Chương trình “ Thành phố 4 an ” – bảo mật an ninh trật tự, bảo đảm an toàn giao thông vận tải, bảo đảm an toàn thực phẩm, phúc lợi xã hội – đã được trải qua năm năm nay. Rõ ràng là với chuỗi hành vi “ 5 không – 3 có – 4 an ”, thành phố này ít ra đã cho thấy tính “ vị nhân sinh ” khi lấy sự niềm hạnh phúc và định cư của người dân làm trọng tâm với mong ước mang đến những giá trị tốt đẹp cho đời sống của mỗi người dân bởi “ thành phố này có khát vọng chứ không phải tham vọng ” .
Như vậy, vị nhân sinh và vị dân số là hai yếu tố sống sót song song và cần phải được bảo vệ đồng thời trong sự tăng trưởng những đô thị. Vị nhân sinh ảnh hưởng tác động đến những xu thế mang tính vĩ mô, dẫn đường cho sự hoạt động và quản lý và vận hành toàn diện và tổng thể để hướng đến những giá trị nhân văn đô thị, nền tảng cho những kế hoạch tăng trưởng dài hạn của thành phố. Vị dân số lại cho thấy những mối chăm sóc vi mô của đô thị đến đời sống của mỗi dân cư, mỗi phận đời nhằm mục đích giúp họ vượt qua những khó khăn vất vả vật chất và mưu sinh đời sống trước mắt để vươn lên những thang bậc giá trị cao hơn. Và tất cả chúng ta cũng hoàn toàn có thể thấy khi đô thị trở nên vị nhân sinh ( hơn ) thì những yếu tố dân số sẽ được bảo vệ ( hơn ), và ngược lại, khi đô thị trở nên vị dân số ( hơn ) thì từ từ tính nhân văn đô thị càng rõ nét ( hơn ) .

TS Trần Minh Tùng
Phó Trưởng Bộ môn Kiến trúc dân dụng, Khoa Kiến trúc – Quy hoạch, Trường ĐH Xây dựng