Hát Bội Bình Định

Nghệ thuật Hát Bội có từ thời Trần ( 1226 – 1399 ), thông dụng ở khu vực miền Trung, đặc biệt quan trọng là Tỉnh Bình Định. Hát Bội là lối hát có tám sân khấu đấu sống lưng nhau với những kép, nghệ sĩ tạo thành sân khấu tám mặt, hát chung một tuồng ( vở ) cùng lúc. Hướng Tây Bắc ( thuộc cung Càn, tượng trưng cho Trời ) dành cho vua, hoàng thân quốc thích và những quan đại thần thưởng lãm ; những cửa sân khấu khác dành cho những hạng tuỳ tùng theo thứ bậc, phẩm hàm và cho thứ dân ai cũng được xem. Bội là gấp lên, nhân lên, để sân khấu trở thành tám tấm gương phản chiếu cuộc sống thực .
Ông tổ của nghề Hát Bội là Đào Duy Từ, người đặt nền móng cho những tuồng Hát Bội và tổ chức triển khai nhiều đoàn hát, đến nay vẫn lưu truyền. Đến cuối thế kỷ XVIII, thêm cây đại thụ của làng Hát Bội là Đào Tấn, người lập ra Học bộ đình – trường dạy Hát Bội và trình diễn Hát Bội tại làng Vinh Thạnh, chủ biên trên 40 vở Hát Bội .

Ca từ Hát Bội phản ánh tình cảm của con người, như: tình vua tôi, cha con, mẹ con và bạn hữu,… Các tuồng Hát Bội thường có nội dung răn dạy, giáo dục lễ nghĩa, cách đối nhân xử thế, ca ngợi cái tốt đẹp, cao cả và phê phán thói hư, tật xấu. Hát Bội cũng được trình diễn trong các lễ hội, để cầu xin thần linh ban cho mưa thuận gió hòa, sóng yên biển lặng, gặp điều may mắn. Trong nghệ thuật Hát Bội, có hai yếu tố cơ bản là hát và múa võ. Người hát sử dụng lối hát nhấn nhá, mang âm hưởng của tiếng địa phương, kết hợp rất hài hòa với các điệu múa võ cổ truyền Bình Định và được hỗ trợ bởi nhiều nhạc cụ dân tộc, đặc biệt là trống. Bên cạnh đó, hầu hết các loại binh khí của võ cổ truyền Bình Định đều góp mặt trên sân khấu Hát Bội như song kiếm, song phủ, độc phủ, đao, thương, siêu côn nên khả năng biểu hiện dạng thức chiến đấu của những cuộc giao tranh trong sử sách là trực tiếp, vô cùng sinh động. Vì thế, Hát Bội đòi hỏi người diễn phải biết võ nghệ và sử dụng thuần thục các loại binh khí để biến võ thuật đời thường thành những hành vi chiến đấu, giao tranh đầy tính nghệ thuật trên sân khấu.

Trình diễn hát Bội trong nhà hát. Ảnh : Hồ sơ di sản, tư liệu Cục Di sản văn hóa truyền thống

Nghệ thuật trang điểm, trang trí cho các vai diễn của Hát Bội cũng mang yếu tố đặc sắc, tạo nên nét riêng cho từng nhân vật, mỗi khuôn mặt thể hiện một tính cách hết sức đặc trưng. Hát Bội có giá trị nghệ thuật cao với tiếng kèn, nhịp trống, điệu đàn cò diễn tả các cung bậc tình cảm: vui, buồn, yêu, ghét, hờn giận, đau thương, ai oán, lúc hùng tráng, lúc vui vẻ, khi lại đau đớn, bi thương hóa cùng các điệu hát phách, lối làm cho người xem cảm động, say mê.

Trên địa phận tỉnh Tỉnh Bình Định hiện có Nhà hát Tuồng Đào Tấn vẫn đang hoạt động giải trí, lưu giữ, trình diễn những vở Hát Bội truyền thống. Ngoài ra, còn có 12 đoàn Hát Bội không chuyên, liên tục trình diễn và truyền dạy mô hình thẩm mỹ và nghệ thuật truyền thống lịch sử này cho những thế hệ trẻ. Ở những vùng nông thôn, những nhóm Hát Bội tiếp tục trình diễn trong những sự kiện mang tính hội đồng của làng, xóm hay những dịp hiếu hỉ của mái ấm gia đình. Trải qua hàng trăm năm, Hát Bội vẫn được người dân Tỉnh Bình Định liên tục duy trì, thực hành thực tế và truyền dạy cho những thế hệ tiếp nối .
Với những giá trị rực rỡ trên, Hát Bội Tỉnh Bình Định đã được Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào hạng mục Di sản văn hóa truyền thống phi vật thể vương quốc theo Quyết định số 2684 / QĐ-BVHTTDL ngày 25 tháng 8 năm năm trước. / .