Tín ngưỡng thờ Mẫu Việt Nam là việc tôn thờ nữ thần phải do người nữ thực hiện, tuyệt đối không là người nam, thờ Thánh Mẫu, thờ Mẫu tam phủ, tứ phủ xuất hiện khá phổ biến và có nguồn gốc lịch sử và xã hội sâu xa. Tuy tất cả đều là sự tôn sùng thần linh nữ tính, nhưng giữa thờ nữ thần, Thánh Mẫu, Mẫu tam phủ, tứ phủ không hoàn toàn đồng nhất.[1] Tín ngưỡng thờ Mẫu Việt Nam là một tín ngưỡng bản địa cùng với những ảnh hưởng ngoại lai từ đạo giáo, tín ngưỡng lấy việc tôn thờ Mẫu (Mẹ) làm thần tượng với các quyền năng sinh sôi, bảo trợ và che chở cho con người. Tín ngưỡng mà ở đó đã được giới tính hoá mang khuôn hình của người Mẹ, là nơi mà ở đó người phụ nữ Việt Nam đã gửi gắm những ước vọng giải thoát của mình khỏi những thành kiến, ràng buộc của xã hội Nho giáo phong kiến.[2] Ngoài ra còn có Thánh Bản mệnh là vị thần đứng đầu dẫn dắt người tu đạo đi đến với Mẹ (Mẫu) – Đấng Tối cao trong Đạo Mẫu Việt Nam – Hoàng Thiên Tiên Thánh Giáo trong tín ngưỡng thờ Mẫu Việt Nam.

Vào hồi 17 h15 giờ địa phương ( 21 h15 giờ Nước Ta ) ngày 1/12/2016, tại Phiên họp Uỷ ban Liên Chính phủ về bảo vệ di sản văn hóa truyền thống phi vật thể lần thứ 11 của UNESCO diễn ra tại thành phố Addis Ababa, Cộng hòa dân chủ Liên bang Ethiopia, di sản “ Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt ” tại 21 tỉnh đã chính thức được UNESCO ghi danh tại Danh sách Di sản văn hóa truyền thống phi vật thể đại diện thay mặt của trái đất .
Tranh vẽ Mẫu Thượng Thiên trong phục trang nhà Lê, thuộc dự án Bất Động Sản Thánh Nhan của trang Four Palaces – Tứ Phủ .

Các ghi chép.

Những tài liệu văn bản ghi chép về các Thánh Mẫu thường xuất phát từ thần thoại, huyền thoại, truyện kể dân gian và đồng thời cũng có hiện tượng ngược lại là huyền thoại hóa, dân gian hóa các văn bản thần tích, thần phả. Các truyện kể dân gian về 3 vị Thánh Mẫu: Mẫu Liễu Hạnh, Mẫu Thượng Ngàn, Mẫu Thoải lưu truyền trong dân gian khá phong phú, sau này một số được ghi chép lại trong các sách cổ như Việt điện u linh, ngoài ra còn có các truyện kể dân gian khác về các vị nữ thần được các sách sau này tập hợp và ghi chép lại.

Cùng với việc sưu tầm, một số ít tác giả là những tri thức nho học thời phong kiến đã triển khai ghi chép lại và sáng tác thêm những lịch sử một thời, thần thoại cổ xưa đã được sưu tầm ghi chép từ trước và thậm chí còn là sáng tác thêm cho tương thích tư tưởng lễ giáo thời kỳ đó. Từ thời Hậu Lê, đã có những việc như vậy nhằm mục đích ship hàng cho việc phong thần của những vị vua với hai trường hợp nổi bật với những ghi chép-sáng tác về Thánh Mẫu Liễu Hạnh ở miền bắc Nước Ta của Nguyễn Công Trứ, Đoàn Thị Điểm và trường hợp thứ hai là về Thiên Y A Na ở nam Trung Bộ Nước Ta của Phan Thanh Giản. Cũng có một nguồn tư liệu khác được dân gian sáng tác từ những lịch sử một thời, thần thoại cổ xưa và thậm chí còn là những truyện, thơ về những Thánh Mẫu. Đó là những bài hát văn ở Mẫu Tam phủ Tứ phủ với phần cốt lõi của những bài hát văn là lai lịch, sự tích những vị thần, nhất là những Thánh Mẫu .Các khu công trình nghiên cứu và điều tra tiên phong về Nữ thần, Thánh Mẫu ( Mẫu Thần ) ở Nước Ta đều là những khu công trình của những nhà khoa học người Pháp như Parmenties, Maspero, Durand, Simond và tiếp nối là những nhà khoa học người Việt như Nguyễn Văn Huyên, Đào Tỉnh Thái Bình, …Từ thập niên 1990, nhất là sau hội thảo chiến lược vương quốc về Thánh Mẫu do Viện nghiên cứu và điều tra văn hóa truyền thống Nước Ta tổ chức triển khai tại Văn Miếu ( TP. Hà Nội ), không khí học thuật tương quan tới tín ngưỡng thờ Mẫu nói riêng và tín ngưỡng dân gian nói chung diễn ra sôi động, hàng loạt tác phẩm, khu công trình điều tra và nghiên cứu đã được công bố .Từ những điều tra và nghiên cứu tổng hợp, những nhà nghiên cứu đã hệ thống hóa được việc tôn thờ Mẫu ở Nước Ta trên cả phương diện đồng đại và lịch đại. Về phương diện lịch đại, tín ngưỡng thờ Mẫu Nước Ta được hình thành và tăng trưởng trên cái nền thờ Nữ thần và Mẫu thần địa phương ( Mẫu Tam phủ, Tứ phủ ). Tới thế kỷ XVII-XVIII, sau khi tín ngưỡng Mẫu Tam phủ Tứ phủ đã được hình thành và tăng trưởng thì nó lại Tam phủ, Tứ phủ hóa tục thờ Nữ thần, Mẫu thần .Cùng với sự tân tiến xã hội và nhân đạo tăng trưởng, sau này người ta phối thờ thêm những vị thần linh là nhân thần có công khai hoang mở đất, vị anh hùng dân tộc bản địa đấu trạnh chống giặc ngoại xâm, những vị thần linh bản cảnh địa phương có công truyền nghề, những tiên hiền, …. ( Có cả Nam Thần linh ). Những vị này được thờ tại đền riêng hoặc phối thờ vào cùng với những đền, điện thờ Mẫu trên khắp cả nước, hình thành nên mạng lưới hệ thống thần linh địa phương được thờ phụng thoáng rộng gắn liền với đời sống nhân sinh nước Việt chứ không còn thuần túy thờ Nữ Thần, Thánh Mẫu nữa. Đến nay tín ngưỡng thờ Mẫu Nước Ta được gọi chung là Đạo Mẫu Nước Ta, thực chất là thờ Tam phủ, Tứ Phủ ( Tam phủ công đồng – Tứ Phủ Vạn Linh ) và Thánh Mẫu Liễu Hạnh vẫn là thần chủ .Về phương diện đồng đại, đạo Mẫu theo chân người Việt di cư vào phương Nam trong quy trình nam tiến. Tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt đã giao thoa, tiếp biến với những tục thờ Mẫu của người Chăm, người Khmer, người Lào từ đó tạo nên những dạng thức địa phương của Tín ngưỡng thờ Mẫu Nước Ta ở ba miền Bắc bộ, Trung bộ và cả Nam bộ. [ 3 ]

Các dạng thức thờ Mẫu.

Thờ Mẫu ở Miền Bắc.

Bắt nguồn từ tục thờ Nữ thần có nguồn gốc xa xưa từ thời tiền sử, tới thời phong kiến một số Nữ thần đã được cung đình hoá và lịch sử hoá để thành các Mẫu thần tương ứng thời kỷ từ thế kỷ XV trở về trước với việc phong thần của nhà nước phong kiến, hình thức thờ Mẫu thần với các danh xưng như Quốc mẫu, Vương mẫu, Thánh Mẫu như hiện tượng thờ Mẫu Âu Cơ, Quốc Mẫu Tây Thiên, Mẹ Thánh Gióng, Tứ vị Thánh nương, Đinh Triều Quốc Mẫu…

Từ khoảng chừng thế kỷ XV trở đi, hình thức thờ mẫu Tam phủ, Tứ phủ được định hình và tăng trưởng mạnh, đây cũng là thời kỳ Open những nhân vật như Thánh Mẫu Liễu Hạnh, Mẫu Thượng Ngàn, Mẫu Thoải, Cô Đôi Thượng Ngàn, … với những nghi thức một phần ảnh hưởng tác động từ Đạo giáo

Thờ Mẫu ở Miền Trung.

Dạng thức thờ Mẫu này đa phần ở khu vực nam Trung bộ, đặc trưng cơ bản của dạng thức thờ Mẫu ở đây là tín ngưỡng thờ Mẫu không có sự hiện hữu của mẫu Tam phủ, Tứ phủ mà chỉ có hình thức thờ Nữ thần và Mẫu thần. Hình thức thờ Nữ thần như thờ Tứ vị Thánh nương, Bà Ngũ Hành và hình thức thờ Thánh Mẫu như thờ Thiên Y A Na, Po NagarPhật Giáo là một tín ngưỡng dân gian của Huế, tích hợp Đạo giáo Trung Quốc đã thoái hóa với tín ngưỡng thờ Mẫu và nhiều tôn giáo, tín ngưỡng khác của người Việt. Sự sinh ra của tín ngưỡng Thiên Tiên Thánh giáo ở Huế xuất phát từ sự kết nối của Hội Sơn Nam với ngôi điện Huệ Nam thời Nguyễn. Hội Sơn Nam là những người dân từ Tỉnh Nam Định di cư vào Huế từ thời tiền Nguyễn. Tín ngưỡng đặc trưng của hội này là tín ngưỡng thờ Mẫu tích hợp với việc thờ Đạo giáo đã thoái hóa. Còn Huệ Nam điện vốn là ngôi đền thờ PoNagar của người Chăm. Tiếp nhận từ người Chăm một di tích lịch sử tôn giáo độc lạ, người Việt đã “ bản địa hóa ” nữ thần PoNagar thành nữ thần Thiên Y A Na, tôn làm ” thượng đẳng thần ” .

Thờ Mẫu ở Miền Nam.

So với ở Bắc Bộ, tục thờ Nữ thần và Mẫu thần có sự phân biệt nhất định với bộc lộ rõ ràng là trải qua tên gọi và xuất thân của những vị thần thì ở Nam Bộ sự phân biệt giữa hình thức thờ Nữ thần và Mẫu thần ít rõ ràng hơn, hiện tượng kỳ lạ này được lý giải với nguyên do Nam Bộ là vùng đất mới của người Việt, khi di cư vào đây họ vừa mang những truyền thống cuội nguồn tín ngưỡng cũ lại vừa tiếp đón những giao lưu tác động ảnh hưởng của dân cư sinh sống từ trước tạo nên bức tranh không chỉ phong phú trong văn hoá mà còn cả trong tín ngưỡngNhững Nữ thần được thờ phụng ở Nam Bộ như Bà Ngũ Hành ( Ngũ Hành nương nương ), Tứ vị Thánh nương, Bà Thuỷ Long, Bà Chúa Động, Bà Tổ Cô, … và những Mẫu thần được thờ phụng như Bà Chúa Xứ, Bà Đen, Bà Chúa Ngọc, Bà Thiên Hậu, …

Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam Phủ.

Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ, một hình thức thờ cúng người mẹ hóa thân ở những miền trời, sông nước, rừng núi, hình thành và tăng trưởng can đảm và mạnh mẽ, những vị thần trong điện thần tam phủ có nguồn gốc không riêng gì của người Kinh, mà còn của những dân tộc thiểu số ở Nước Ta như người Mường, Tày, Nùng, Dao, v.v. Về cơ bản Đạo Mẫu tự có một mạng lưới hệ thống thần linh phần đông trong đó hầu hết là phúc thần. Các Fan Hâm mộ thường chỉ tập trung chuyên sâu thờ tự và hoạt động và sinh hoạt tín ngưỡng xoay quanh những vị này. Chủ chốt và cao nhất là Ngọc Hoàng Thượng đế, Tam Tòa Thánh Mẫu, rồi thấp dần là những hàng Quan lớn, Chầu bà, Ông Hoàng, Cô và Cậu, Ngũ Hổ và Ông Lốt, … và có cả những thần linh địa phương ( Thánh Bản Cảnh / Thánh bản tỉnh ). Danh sách những vị thần gồm :

• Ngọc Hoàng Thượng đế là vị Thánh cao nhất trong đạo Mẫu, có ban thờ riêng trong các đền và phủ thuộc tín ngưỡng thờ Mẫu. Đứng hai bên ngài là Quan Nam Tào và Quan Bắc Đẩu. Tuy nhiên, cũng có nơi không có ban thờ Ngọc Hoàng Thượng đế.
• Tam tòa thánh mẫu: Mẫu Thượng Thiên, Mẫu Thượng Ngàn, Mẫu Thoải.
• Hàng Quan: Quan đệ nhất thượng Thiên, Quan đệ nhị giám sát thượng ngàn, Quan đệ Tam Thoải Cung, Quan đệ Tứ khâm sai, Quan đệ ngũ Tuần tranh, Ngoài ra còn có Quan lớn Điều Thất, Quan Hoàng Triệu Tường, Quan lớn Đệ Bát Đồng Bằng Sông Diêm. Các vị Quan hay được hầu là Quan lớn đệ nhị, Quan lớn đệ Tam, Quan lớn đệ Ngũ.
• Hàng Chầu bà: Chầu đệ nhất thượng thiên, Chầu đệ nhị thượng ngàn, Chầu đệ tam thoải cung, Chầu đệ tứ khâm sai, Chầu Năm Suối Lân, Chầu Lục cung nương, Chầu Bảy Kim Giao (Chầu Bảy Tân La), Chầu Tám Bát Nàn, Chầu Chín Cửu Tỉnh, Chầu Mười Đồng Mỏ, Chầu Bé Bắc Lệ, Chầu Bà Thủy Cung. Các vị Chầu phổ biến hay hầu bóng gồm Chầu đệ nhị, Chầu Đệ Tứ (thường Thủ đền, Thủ điện hầu),Chầu Năm Chầu Lục, Chầu Bát, Chầu Mười, Chầu bé. Ngoài ra còn một số vị Chầu khác cũng có hát văn, nhưng về cơ bản ít được hầu bóng hoặc là chỉ ở một địa phương hoặc vào ngày tiệc Thánh.
• Hàng ông Hoàng: Hoàng Cả, Hoàng Đôi, Hoàng Bơ Thoải Cung, Hoàng Tư, Hoàng Năm, Hoàng Lục Thanh Hà, Hoàng Bảy Bảo Hà, Hoàng tám Bát Nùng, Hoàng Chín Cờn Môn, Hoàng Mười Nghệ An. Các giá Hoàng thường ngự đồng là Hoàng Bơ, Hoàng Bảy, Hoàng Mười
• Hàng Cô: Cô Nhất Thượng Thiên, Cô đôi thượng ngàn, cô Bơ thoải cung, cô Tư Tây Hồ, cô Năm Suối Lân, cô Sáu Lục Cung, cô Bảy Kim Giao (Cô Bảy Tân La), cô Tám đồi chè, Cô Chín Sòng Sơn, Cô Mười Mỏ Ba, Hội đồng các cô Bé: cô Bé thượng ngàn, cô Bé Đông Cuông, cô Bé Suối Ngang,… Các cô hay ngự đồng là Cô Đôi Thượng Ngàn, Cô Bơ Thủy Cung, cô Chín Đền Sòng, Cô Bé Thượng Ngàn
• Hàng cậu: Cậu Cả, Cậu Đôi, cậu Bơ, Cậu hoàng bé bản đền, Cậu Bé Đồi Ngang
• Hàng Ngũ Hổ ông Lốt: Tức là năm ông hổ tượng trưng ngũ hành, và Lốt (Thuồng Luồng)

Ngoài ra cũng có nhiều vị khác được hát văn ca ngợi, và có hầu một số vị Chúa bà bản cảnh như Chúa Thác Bờ, Chúa Bà Năm Phuơng vv…
Các thần linh kể trên là các thần linh phổ biến nhất, được đông đảo con nhang đệ tử của Đạo Mẫu công nhận thờ phụng, ngoài ra còn một số vị khác ở địa phương, cũng được đưa vào hầu bóng, thường là các Cô bé.

Phạm vi di sản phi vật thể.

Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt ở 21 tỉnh thành phía Bắc Nước Ta và thành phố Hồ Chí Minh đã trở thành Di sản văn hóa truyền thống phi vật thể đại diện thay mặt của quả đât. 21 tỉnh có tín ngưỡng thờ mẫu trong hồ sơ đề cử UNESCO là : Tỉnh Nam Định, Hà Nam, Tỉnh Ninh Bình, TP.HN, Tỉnh Thái Bình, Thành Phố Hải Dương, Hưng Yên, TP. Hải Phòng, Vĩnh Phúc, Bắc Giang, Phú Thọ, Lạng Sơn, Hòa Bình, Lào Cai, Yên Bái, Tuyên Quang, Thanh Hóa, Nghệ An, TP Hà Tĩnh, Thừa Thiên Huế và Thành phố Hồ Chí Minh .Dưới đây là những TT thờ mẫu tiêu biểu vượt trội :

Source: http://139.180.218.5
Category: Thuật ngữ đời thường