Covid-19: Mạng xã hội Việt Nam, những ngày nóng dịch

Chụp lại hình ảnh ,TP.HN, ảnh chụp ngày 10/3Nội dung chính

• Covid-19: Mạng xã hội Việt Nam, những ngày nóng dịch
• Người chết không yên, người bệnh không an
• Từ dịch bệnh đến dịch thông tin
• Trăm kiểu tin bịp
• Bộ lọc nào?

25 năm làm báo ở VN rồi nghiên cứu báo chí-truyền thông ở Úc và Anh, chưa bao giờ, tôi thấy mình lực bất tòng tâm và “vô dụng” như khi chứng kiến dịch thông tin COVID-19 trên mạng xã hội (MXH) những tuần qua.

Covid-19 : Bệnh nhân 21 lôi cuốn phản hồi bức xúc ở việt namVirus corona : Mất năm ngày để thấy triệu chứngNăm 2009 – 2010, cúm heo H1N1 lan ra trên 74 vương quốc, với khoảng chừng 700 triệu đến 1.4 tỷ người nhiễm và vài trăm ngàn người chết. việt nam là vương quốc thứ 23 phát dịch, với gần mười ngàn ca nhiễm và 22 tử trận. So những số lượng đó với COVID-19, bạn hoàn toàn có thể nghĩ rằng thời đó chắc là rúng động, sợ hãi hơn cả giờ đây ? Không hẳn .Quảng cáoÔn lại đại dịch này trên Facebook hôm 1/3, chuyên viên bệnh truyền nhiễm Trương Hữu Khanh nói thời gian cúm heo mới bùng phát cũng ” bát nháo “. Bệnh viện cũng cho xét nghiệm liên tục ca này đến ca khác ( sau nhiều quá thì bỏ luôn, chỉ tập trung chuyên sâu ca nặng ) ; báo chí truyền thông cũng ngập chuyện khẩu trang, cách ly ; những bộ và địa phương cũng bàn tính chuyện ngừng hoạt động trường học … Nhưng mọi thứ lúc đó còn dễ thở, không bồn chồn như giờ đây vì thông tin còn dễ trấn áp. ” Bây giờ, mạng xã hội dữ quá, cái gì cũng bàn từa lưa hết, ” ông Khanh nói .Tôi không thể nào chấp thuận đồng ý hơn với BS Khanh .

Người chết không yên, người bệnh không an

” Nghĩa tử là nghĩa tận “, nhưng nghĩa tận chừng như không cùng với nữ bệnh nhân vắn số ở bệnh viện 115 vào cuối tháng hai rồi. Hãy nhìn cái cách người ta chuyền nhau tờ giấy báo tử, cùng nhân thân và hình ảnh, của cô trên Facebook và những MXH khác .Tờ báo tử, không hiểu lọt ra ngoài theo cách nào, ghi rõ là do ” viêm cơ tim, suy đa cơ quan “. Nhưng vì bệnh nhân qua đời khi chưa có hiệu quả xét nghiệm, bác sĩ đảm nhiệm thận trọng ghi thêm vài chữ ” chưa loại trừ cúm “. Bệnh viện sau đó cũng thực thi khử trùng ở cổng như một hành động phòng xa .Nhưng chừng đó cũng đủ cho nhiều người ( kể cả một số ít vị có học ) – vì yếu bóng vía, vì thích câu like để nổi tiếng, vì ” ý thức hội đồng ” chân thành nhưng ” nông nổi “, vì muốn ai cũng phải lo như mình, hoặc nguyên do nào đó – đã đổ xô loan tin rằng rằng cô gái tử trận vì Corona .Những dòng trạng thái vô căn cứ – cộng hưởng với sự tắc trách của 1 số ít tờ báo ” dòng chính ” trong nước và hải ngoại – cứ theo những nút bấm thích, san sẻ và phản hồi đến mọi ngõ ngách, gieo thêm không tin và rắc thêm sợ hãi vào một hội đồng vốn đã hoảng sợ từ cả mấy tuần trước đó .Khi lưu truyền những thông tin như vậy, không biết có ai trong số họ nghĩ về cái đạo lý nghĩa tận ở trên không ? Có ai nghĩ về những hệ luỵ ý thức, cũng như năng lực bị tẩy chay, mà nó sẽ gây ra cho người thân trong gia đình, bạn hữu nạn nhân không ? Có ai nghĩ sự kinh động mà họ góp thêm phần tạo nên là căn nguyên cho rất nhiều trộn lẫn xã hội, kinh tế tài chính thời hạn qua ? Có ai nghĩ nó đang gây thêm vô vàn áp lực đè nén lên những người thấy thuốc đang gồng mình chống dịch ?Khi tôi viết đến đây, trên Facebook lại đang dậy làn sóng mới : sau vài tuần tạm yên, việt nam lại phải căng thẳng mệt mỏi phong toả một thành phố ở TP. Hà Nội, sau khi một dân cư trẻ tại đây, vừa quay trở lại từ châu Âu, bị phát hiện là ca Corona thứ 17 ở việt nam .Ngay trong đêm tin được loan, người ta lại thấy một thứ quen thuộc trên Facebook : hết tin bịa này đến lời thêu dệt kia lan đi với vận tốc chóng mặt – lần này về hành trình dài của cô gái trước và sau khi về VN. Kèm theo đó là những hình ảnh đời tư, khêu gợi và có vẻ như ” ăn chơi ” của cô ” con gái nhà giàu “, với những ngôn từ miệt thị đáng rùng mình, đại loại như ” con bé không não “, ” con ngu “, ” con đầu bò “, ” con điên “, thậm chí còn là ” đồ phản quốc ” .Dĩ nhiên, việc cô gái về trường bay Nội Bài, thấy không khoẻ mà không khai báo rõ là hành vi không hề gật đầu trong thời gian chống dịch. Nhưng người ta nhân danh cái gì để chà đạp hội đồng một cách hung tàn lên như thế nhân phẩm một con người, mà suy cho cùng cũng là một nạn nhân đang trên giường bệnh ? Đó là chưa kể sự vội vã kết tội cô ta biết bị nhiễm COVID-19 mà cố ý che giấu. Nếu thực sự là thế, chả lẽ cô ta muốn đem vi rút về ” san sẻ ” với cha mẹ, người thân trong gia đình, bạn hữu mình ?Hai câu truyện trên đặt ra nhiều dấu hói về trình độ ứng xử của người Việt trên khoảng trống số. Cuối tháng hai, Microsoft công bố điều tra và nghiên cứu cho thấy việt nam đứng hàng 21 trong 25 vương quốc được khảo sát về chỉ số văn minh số ( DCI – Digital Civility Index ) .Nói trắng ra, theo báo cáo giải trình DCI, việt nam nằm trong nhóm được cư dân số nhìn nhận là ứng xử số thô lỗ ( incivility ) nhất, với rất nhiều rủi ro tiềm ẩn về thanh danh cá thể, uy tín nghề nghiệp và bảo mật an ninh niềm tin và đời sống cho người dùng. Gây quan ngại nhất, theo báo cáo giải trình, là sự xâm phạm đời tư, những nội dung và hành vi dục tính ngoài mong ước và sự xâm nhập của những loại tin bịp và chiêu lừa. Báo cáo chỉ thẳng MXH là khoảng trống rủi ro đáng tiếc thông dụng nhất trong quốc tế số .Xin nói là tôi chưa trọn vẹn tin vào hiệu quả trên vì chưa biết phương pháp chọn mẫu, đo lường và thống kê và thu thập dữ liệu thế nào ( Microsoft không nói, chỉ lướt qua là khảo sát 500 người 13-74 tuổi ). Nhưng những quan sát qua dịch Corona cũng như vài vấn đề trước ( Đồng Tâm ví dụ điển hình ) cho tôi tin rằng DCI là một chỉ dấu cho thấy hai câu truyện trên chỉ là phần nổi của một tảng băng. Ở đây tôi chỉ tập trung chuyên sâu vào thực trạng nhiễu loạn thông tin trong mùa dịch .

Từ dịch bệnh đến dịch thông tin

Sự bùng phát dịch bệnh truyền nhiễm luôn là mảnh đất phì nhiêu cho mọi thứ thông tin ô hợp vì nó luôn đi cùng sự bất định rất không dễ chịu. Đó là thời gian mà giới trình độ hiểu biết trực tiếp về bệnh ở mức cực tiểu ( gần như là số không vì quá mới ) trong khi dân tình lại vướng mắc và muốn biết nhất. Sự bất xứng đó, cùng sự nóng ruột và không an tâm càng lúc càng cao trong dư luận, tạo nên một khoảng chừng không lý tưởng cho đủ loại tin vịt và đồn thổi, kể cả những chiêu trò có tính bịp bợm .Nói đơn thuần hơn, khi đổ xô đi tìm câu vấn đáp mà không tìm được cái gì đơn cử từ những người có thẩm quyền, nhất là giới khoa học và quản trị y tế, thì người ta quay sang bất kể nguồn nào mà họ hoàn toàn có thể an toàn và đáng tin cậy trong đời sống hàng ngày. Không ai khác đó chính là cha mẹ, anh chị em, họ hàng, bạn hữu, đồng nghiệp …, những người thực ra chưa chắc đã biết gì nhiều hơn họ .

Cái khác là nếu ngày xưa người ta chờ những lúc trà dư tửu hậu, hay một hai cú điện thoại để có một “câu trả lời” thì ngày nay, chỉ cần móc máy ra là ngay lập tức tiếp cận một nguồn “câu trả lời” vô tận, trên những Facebook, Twitter, YouTube, Instagram, WhatsApp, vân vân. Ở những nơi đó, câu trả lời không chỉ đến từ “bạn” (người quen) mà cả “bạn của bạn”, rồi “bạn của bạn của bạn”…

Cho nên, thông tin đánh vào những tình cảm xấu đi – như lo âu, sợ hãi – dễ Viral theo cấp số nhân. Như cái vòng luẩn quẩn : càng sợ, càng đi tìm ” câu vấn đáp ” ; càng tìm ra, càng rối, càng sợ, càng hoảng. Đến khi nào đó, đúng sai, thật giả không còn là tiêu chuẩn đảm nhiệm tiên phong : người ta chỉ muốn nghe những gì họ muốn nghe để củng cố niềm tin và định kiến sẵn có, hơn là cái thật, cái đúng .COVID-19 vì vậy chưa lan vào đời sống nhưng đã tràn trên mạng xã hội. Hôm đầu tháng hai, WHO gọi luôn sự nhiễu loạn này là một ” infodemic ” – nghĩa là ” dịch thông tin “, tích hợp hai từ ” infomation ” ( thông tin ) and ” epidemic ” ( dịch bệnh ) – và công bố nó như một trong những chướng ngại lớn nhất cần xử lý trong việc chống dịch .

Trăm kiểu tin bịp

Nhìn tổng thể và toàn diện, dịch thông tin COVID-19 quy tụ ba loại tin giả. Loại thứ nhất là thông tin bịa đặt về nguồn gốc dịch, nhất là trong những ngày đầu. Corona là vũ khí sinh học thử nghiệm bị rò rỉ từ một phòng thí nghiệm ở Vũ Hán. Corona đã được những công ty dược phẩm ” to béo ” lên kế hoạch trước để bán vắc xin kiếm chác. Corona là một nỗ lực của những kẻ phong phú và quyền lực tối cao nhất quốc tế nhằm mục đích giảm dân số toàn thế giới. Corona được Mỹ tung ra để làm yếu Trung Quốc .Loại này thường ghép lắp những sự kiện rời rạc và / hoặc bịa thêm thông tin, được xâu chuỗi và bộc lộ rất ly kỳ, mê hoặc nhằm mục đích cho đánh lạc hướng lý trí, lừa cảm xúc, khiến người đọc / xem / nghe nếu không tin thì cũng không biết đâu mà lần. Hoảng loạn đến một phẩn từ đó, nhất là trong toàn cảnh tâm ý ” ghét Tàu ” ở việt nam và nhiều nơi trên quốc tế .Loại thứ hai là thông tin về tiến triển của dịch. Loại này có lẽ rằng có sự tham gia tích cực từ đám đông hơn, vì nó là nỗi ám ảnh hằng ngày. Bạn còn nhớ video clip giả hình và lời một nhân viên cấp dưới y tế Vũ Hán, được dịch ra tiếng Việt và tiếng Anh, hôm tháng một, rằng rằng tình hình căng hơn nhiều, rằng hàng trăm ngàn chứ không phải vài ngàn người nhiễm bệnh như chính phủ nước nhà TQ công bố ?Hay cái tin được dịch từ một nguồn tiếng Anh ất ơ, với hình ảnh diễn đạt khói mù mịt trên khung trời Vũ Hán, với biểu đồ miêu tả lượng khí SO2 ? Dù đây là khí thải công nghiệp từ sản xuất than đá và nhiệt điện, bản tin ước tính ượng khí đó ở Vũ Hán tương tự với chừng 14000 xác người bị đốt ! Trong toàn cảnh TQ bưng bít thông tin và không cho chuyên viên bên ngoài vào chống dịch, những tin tức nguỵ tạo đó như cá dữ gặp đúng nước, vẫy vùng trong sự kinh động của đồng loại chung quanh .Kiểu nguỵ tạo chứng cứ để gieo rắc sợ hãi đó cũng đầy ở VN. Hồi đầu tháng hai, Facebook Viral tờ giấy chuyển viện một nam bệnh nhân bị nhiễm Corona từ 115 sang Chợ Rẫy do phó giám đốc Lê Điền Nhi ký. Mọi thứ thật đáng lo, trừ khi bạn biết rằng BS Nhi đã thôi chức và nghỉ hưu ở 115 từ hơn chục năm trước ! Danh sách rậm rạp bệnh nhân Corona được lưu truyền trên Facebook, Zalo .. là một ví dụ khác .Bên cạnh thông tin nguỵ tạo như trên là vô số lời đồn thô, không cần dẫn chứng, đại loại như vừa có ca Corona mới ở bệnh viện này, bệnh nhân corona ở bệnh viện kia đã chết, hay những suy đoán vô căn cứ về lộ trình cô ca 17 ở trên. Thậm chí một hai dòng trạng thái ỡm ờ ” hỏi ngu một cái ” – kiểu như việt nam sát bên TQ, nhận bao nhiêu chuyến bay từ TQ mà sao chỉ có 16 ca nhiễm – cũng mang ý niệm, dễ gây ngộ nhận rằng đang có một chiến dịch che dấu thực sự .Loại thứ ba là về phương pháp phòng chống và chữa trị. Trong khi khoa học còn đang mò mẫm tìm hiểu và khám phá vi rút Corona thì trên mạng đã đủ ” lời khuyên sức khoẻ ” để ngăn COVID-19. Rợn người nhất là lời lôi kéo uống nước tiểu, ” thần dược ” diệt mọi vi rút, hay uống nước tẩy trắng để ngăn ngừa, thậm chí còn chữa trị, Corona .Nhẹ hơn một tí là vô số kế sách ngừa vi rút – từ ăn tỏi, tiêu, gừng, kim chi và tía tô, đến phơi nắng, uống nước nóng, tránh ăn kem, mang khẩu trang tẩm muối, đến sử dụng máy sấy tóc. Lắm kẻ đục nước béo cò, xem đó là thời cơ làm ăn. Một trang tin có tiếng và một công thực phẩm lớn ở việt nam còn tổ chức triển khai một tuyến bài có tên là ” Dinh dưỡng phòng chống Corona ” ! Nội dung thực ra tráng lệ, dù có tính quảng cáo, nhưng tựa đề câu view như thế là một sự xuyên tạc thực sự .

Bộ lọc nào?

Lịch sử dịch bệnh cho thấy thông tin sai lầm, đồn thổi, thuyết thủ đoạn hoàn toàn có thể thắng thế trong thời điểm tạm thời, nhưng cuối cùngphải trả lại chỗ cho thực sự. Có ai còn nhớ đã có thời, người ta sợ run bắn hay tìm cách bỏ đi khi biết ngồi người gần mình trong nhà hàng quán ăn, quán cafe là bệnh nhân nhiễm HIV ? Tuy nhiên, trong trận đồ thông tin chưa có tiền lệ nhưMXH, thực sự chỉ được bảo vệ nếu con người dữ thế chủ động kiến thiết xây dựng được những bộ lọc thông tin hữu hiệu ở mọi Lever .Thứ nhất là một mạng lưới hệ thống tiếp thị quảng cáo khoa học thật mạnhvà minh bạch, nhất là mảng báo chí truyền thông y học và sức khoẻ, để hoàn toàn có thể đương đầu với những thông tin sai lầm. Rất tiếc đây là một nghành nghề dịch vụ đang còn rất yếu ở VN. Trên trong thực tiễn, rất nhiều tin đồn thổi, bịa đặt về COVID-19 thời hạn qua đã đi thẳng vào nhiều trang báo chính thống việt nam vì họ quá yếu kém hoặc cẩu thả trong việc xác tín .Rất may, trong dòng xoáy thông tin hiện tại, vẫn có những cá thể tự nguyện bỏ thì giờ làm việc làm khuynh hướng dư luận bằng những thông tin đã được xác tín hoặc có thẩm quyền trình độ ( BS Khanh ở đầu bài, hay giáo sư Nguyễn Văn Tuấn, BS Ngô Đức Hùng là vài ví dụ ). Một số forum hoặc hội nhóm cũng đã sinh ra nhằm mục đích chống nhiễu loạn thông tin .Các tổ chức triển khai trình độ, như Bộ Y tế việt nam, sau thời hạn đầu hơi lúng túng, cũng đã tận dụng được tính năng tương tác của MXH để lan toả những nội dung tương thích thiên nhiên và môi trường số ( bài nhạc hoạt động đẩy lùi Corona lên sóng truyền hình Anh-Mỹ là một ví dụ ). Nhưng chừng đó chỉ hoàn toàn có thể dập bớt, chứ không trấn áp trọn vẹn, cơn dịch thông tin. Về vĩnh viễn phải có sự phối hợp chuyên nghiệp, kế hoạch hơn giữa những bên tương quan .Thứ hai là bộ lọc công nghệ tiên tiến đi kèm với mạng lưới hệ thống thông tin trên. Những tuần qua, Facebook, Twitter, YouTube và những mạng XH khác đã thao tác cật lực để trấn áp lưu lượng thông tin sai lầm, như xoá bỏ tin bịa đặt, dán nhãn tin khả nghi, treo / ngưng những thông tin tài khoản chuyên tung tin thất thiệt, và dùng thuật toán để giúp người dùng tăng tiếp xúc với những nguồn tin đáng đáng tin cậy .Chẳng hạn, nếu bạn vào Google hay Facebook tìm kiếm thông tin cho từ khóa Corona, tác dụng tiên phong bạn nhận sẽ là một website có thẩm quyền trình độ như WHO, hay CDC ở Mỹ, NHS ở Anh, hay những website tin tức uy tín YouTube thì xem coronavirus như một sự kiện thời sự, tức là sẽ cho ra tác dụng tìm kiếm đa phần từ báo chí truyền thông dòng chính, cũng như dùng thuật toán để dìm những thông tin chưa được xác / phủ nhận xuống dưới .Bộ lọc ở đầu cuối và quan trọng nhất không ai khác hơn cá thể từng người sử dụng MXH. Khi cạnh tranh đối đầu với một rủi ro tiềm ẩn như dịch bệnh, hãy bình tĩnh mở lòng và vận trí mình để tiếp đón những thông tin và dữ kiện có thẩm quyền, ngay cả khi nó trái ý hay ngoài mong đợi .

Thông tin này từ đâu, đăng khi nào? Nếu có nguồn rõ ràng thì nguồn đó là gì, có độ tin cậy đến mức nào? Ai được trích dẫn trong mẩu tin và người đó có thẩm quyền hay tư cách để nói về vấn đề liên quan không? Có gì không hợp lý hay không nhất quán giữa các chi tiết không? Thậm chí, mình có nên thích thông tin kiểu này không?

Nếu không biết thiếu tín nhiệm tích cực như vậy, tất cả chúng ta trở thành nô lệ không chỉ cho những thành kiến, niềm tin không có cơ sở mà cả chính sự sợ hãi trong chính mình. Sợ hãi hoàn toàn có thể làm con người cẩn trọng hơn để hành vi can đảm và mạnh mẽ hơn khi cần. Nhưng nó cũng hoàn toàn có thể quật ngã tất cả chúng ta xuống bờ vực u mê, quay trở lại lối sống bầy đàn .Ở 1 số ít nước, học viên được dạy sàng lọc thông tin kiểu này – gọi là dân trí tiếp thị quảng cáo ( truyền thông literacy ), gần đây là dân trí số ( digital literacy ) – cũng như phát huy những góc nhìn tích cực của tiếp thị quảng cáo. Dân trí đó không giái quyết hết nạn tin giả, cũng không ngăn ngừa trọn vẹn sự bồn chồn ( một số ít siêu thị nhà hàng Úc và Anh hiện đang cạn nhiều thực phẩm, xà phòng rửa tay và giấy toilet vì dân sợ hãi và tích trữ ). Nhưng cùng thời hạn, nó giúp dân chúng sống bản lĩnh hơn, biết đương đầu dư luận hơn, góp thêm phần giảm thiểu nhiều thiệt hại do thông tin sai lầm gây nên .Ở việt nam, mảng này gần như bỏ trống, trừ vài dự án Bất Động Sản nhỏ do quốc tế hỗ trợ vốn. việt nam cần được góp vốn đầu tư vào đó hơn baogiờ hết, không riêng gì để đối phó dịch bệnh mà cả thực trạng thông tin số hỗn độn và ngày càng phức tạp .