Chèo là loại hình nghệ thuật sân khấu cổ truyền Việt Nam. Chèo phát triển mạnh ở phía bắc Việt Nam với trọng tâm là vùng đồng bằng sông Hồng cùng hai khu vực lan tỏa là trung du miền núi Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ. Loại hình sân khấu này phát triển cao, giàu tính dân tộc. Chèo mang tính quần chúng và được coi là loại hình sân khấu của hội hè với đặc điểm sử dụng ngôn ngữ đa thanh, đa nghĩa kết hợp với cách nói ví von giàu tính tự sự, trữ tình. Nếu sân khấu truyền thống Trung Quốc có đại diện tiêu biểu là Kinh kịch của Bắc Kinh thì đại diện tiêu biểu nhất của sân khấu truyền thống Việt Nam là chèo.[1][2]

Nghệ thuật sân khấu chèo đã trải qua quy trình lịch sử dân tộc lâu dài hơn từ thế kỉ 10 tới nay, đã đi sâu vào đời sống xã hội Nước Ta. Chèo phản ánh khá đầy đủ mọi góc nhìn của truyền thống dân tộc bản địa Nước Ta : sáng sủa, nhân ái, yêu đời sống yên lành, bình dị, nhưng tràn trề tự hào dân tộc bản địa, kiên cường đuổi giặc ngoại xâm, bảo vệ tổ quốc. Cũng chính vì nội dung tư tưởng lành mạnh đó mà trong chèo có vừa đủ những thể loại văn học : trữ tình, lãng mạn, anh hùng ca, sử thi, thơ ca giáo huấn, … hơn hẳn những mô hình nghệ thuật và thẩm mỹ khác như tuồng, cải lương, quan họ … Từ năm 2021, Nghệ thuật chèo đồng bằng sông Hồng được lập hồ sơ đề xuất UNESCO ghi danh là di sản văn hóa truyền thống phi vật thể đại diện thay mặt của quả đât .

Nguồn gốc hình thành chèo.

Chèo được hình thành từ thế kỷ 10, dưới thời nhà Đinh khi vua Đinh Tiên Hoàng trị vì. Kinh đô Hoa Lư ( Tỉnh Ninh Bình ) là đất tổ của sân khấu chèo, người sáng lập là bà Phạm Thị Trân, một vũ ca tài ba trong hoàng cung đã được nhà vua phong chức quan Ưu Bà. [ 3 ] Sau đó chèo tăng trưởng rộng ra toàn chủ quyền lãnh thổ Đại Cồ Việt gồm khu vực châu thổ Bắc Bộ và những tỉnh Thanh – Nghệ – Tĩnh ngày này. Chèo bắt nguồn từ âm nhạc và múa dân gian, nhất là trò nhại từ thế kỷ 10. Qua thời hạn, người Việt đã tăng trưởng những tích truyện ngắn của chèo dựa trên những trò nhại này thành những vở diễn toàn vẹn dài hơn .

Đến thế kỷ 14, sự phát triển của sân khấu Việt Nam có một mốc quan trọng là thời điểm một con hát quân đội Nguyên Mông đã bị bắt ở Việt Nam tên gọi Lý Nguyên Cát. Binh sĩ này vốn là một diễn viên nên đã được tha tội chết và sai dạy lối hát đó cho binh sĩ. Cát cho diễn vở Vương mẫu hiến đào để vua ngự lãm cùng các triều thần xem, Ai cũng cho là hay. Qua đó lan tỏa nghệ thuật Kinh kịch của Trung Quốc vào Việt Nam, tác động trực tiếp đến các loại hình sân khấu tuồng, chèo. Các loại vai diễn cũng ảnh hưởng theo sự kiện này như đán nương (đào), quan nhân (kép), châu tử (tướng), sửu nô (hề),..

Vào thế kỷ 15, vua Lê Thánh Tông đã không được cho phép màn biểu diễn chèo trong cung đình, do chịu tác động ảnh hưởng của đạo Khổng. Chèo trở lại với nông thôn, ngữ cảnh lấy từ truyện viết bằng chữ Nôm. Chèo gắn liền với hoạt động và sinh hoạt đời sống, hội hè của người Việt. Đồng bằng châu thổ sông Hồng luôn là cái nôi của nền văn minh lúa nước của người Việt. Mỗi khi vụ mùa được thu hoạch, họ lại tổ chức triển khai những tiệc tùng để đi dạo và cảm tạ thần thánh đã phù hộ cho vụ mùa no ấm. Nhạc cụ hầu hết của chèo là trống chèo. Chiếc trống là một phần của văn hoá cổ Nước Ta, người nông dân thường đánh trống để cầu mưa và màn biểu diễn chèo .Tới thế kỷ 18, hình thức chèo đã được tăng trưởng mạnh ở vùng nông thôn Nước Ta và liên tục tăng trưởng, đạt đến đỉnh điểm vào cuối thế kỷ 19. Chèo do những Nho sĩ soạn, ví dụ điển hình Lưu Bình-Dương Lễ do danh sĩ Vũ Trinh, thời cuối Lê – đầu Nguyễn soạn. Các vở nổi tiếng như Quan Âm Thị Kính, Lưu Bình Dương Lễ, Kim Nham, Trương Viên Open trong tiến trình này. Đến thế kỷ 19, chèo ảnh hưởng tác động của tuồng, khai thác 1 số ít tích truyện như Tống Trân, Phạm Tải, hoặc tích truyện Trung Quốc như Hán Sở tranh hùng. Đầu thế kỷ 20, chèo được đưa lên sân khấu thành thị trở thành chèo văn minh. Có thêm một số ít vở mới sinh ra dựa theo những tích truyện cổ tích, truyện Nôm như Tô Thị, Nhị Độ Mai .

Đặc trưng của chèo.

Chèo là nghệ thuật và thẩm mỹ tổng hợp, muốn thấy được cái hay, cái đẹp, cái rực rỡ của chèo phải trực tiếp đến với những chiếu chèo, những vở diễn. Đặc trưng của chèo là vẫn những câu truyện đó, tích cũ đó nhưng lối hát, lối diễn của từng nghệ sĩ lại làm ra sự đa dạng chủng loại độc lạ riêng nên đi xem chèo, nghe chèo cũng là xem những đào, những kép diễn xuất. Đặc biệt, nếu thuộc được một số ít làn điệu thì mới thấy được sức hấp dẫn lạ kỳ của chèo. Hát chèo là lối hát sân khấu, hoàn toàn có thể đơn ca, song ca hoặc đồng ca. Giai điệu của những làn điệu hát chèo rất tương thích với giọng tự nhiên và ngôn từ của người Việt. Hát chèo được hình thành bắt nguồn từ những làn điệu dân ca, lời hát chèo lấy trong những sáng tác văn học dân gian ở vùng đồng bằng Bắc Bộ là hầu hết. Ngoài ra những làn điệu chèo còn chịu những tác động ảnh hưởng từ hát văn, hát xẩm, hát ghẹo, hát xoan, hát Quan họ, hát đúm, ca Huế, … Hát chèo là mô hình nghệ thuật và thẩm mỹ dân tộc bản địa có sức sống lâu bền, độc lạ và phổ cập. Nó cung ứng được nhu yếu nghệ thuật và thẩm mỹ, giáo dục và Giao hàng đắc lực cho đời sống niềm tin của nhân dân nên chèo luôn được nhân dân yêu dấu, gìn giữ .

Về nội dung, không giống tuồng chỉ ca tụng hành động anh hùng của các giới quyền quý, chèo thường miêu tả cuộc sống bình dị của người dân nông thôn, ca ngợi những phẩm chất cao cả của con người. Nội dung của các vở chèo lấy từ những truyện cổ tích, truyện Nôm; được nâng lên một mức cao bằng nghệ thuật sân khấu mang giá trị hiện thực và tư tưởng sâu sắc. Trong chèo, cái thiện thường thắng cái ác, các sĩ tử tốt bụng, hiền lành, luôn đỗ đạt, làm quan còn người vợ thì tiết nghĩa, cuối cùng sẽ được đoàn tụ với chồng. Các tích trò chủ yếu lấy từ truyện cổ tích, truyện Nôm; ca vũ nhạc từ dân ca dân vũ; lời thơ chủ yếu là thơ dân gian. Lối chèo thường diễn những việc vui cười, những thói xấu của người đời như các vai: Thầy mù, Hương câm, Đồ điếc trong Quan Âm Thị Kính. Ngoài ra chèo còn thể hiện tính nhân đạo, như trong vở Trương Viên. Chèo luôn gắn với chất “trữ tình”, thể hiện những xúc cảm và tình cảm cá nhân của con người, phản ánh mối quan tâm chung của nhân loại: tình yêu, tình bạn, tình thương.

Nhân vật trong chèo thường mang tính ước lệ, chuẩn hóa và rập khuôn với 5 loại chính: Sinh, Đào, Lão, Mụ, Hề. Theo giáo sư Trần Bảng thì Hề, Lão, Mụ, thường diễn theo phong cách dân gian; còn Sinh, Đào thường diễn theo phong cách gần như cổ điển, gần với hình tượng văn học của văn chương cổ điển. Tính cách của các nhân vật trong chèo thường không thay đổi với chính vai diễn đó. Những nhân vật phụ của chèo có thể đổi đi và lắp lại ở bất cứ vở nào, nên hầu như không có tên riêng. Có thể gọi họ là thầy đồ, phú ông, thừa tướng, thư sinh, hề v.v…Tuy nhiên, qua thời gian, một số nhân vật như Thiệt Thê, Thị Kính, Thị Mầu, Súy Vân đã thoát khỏi tính ước lệ đó và trở thành một nhân vật có cá tính riêng.

Hề chèo là một vai diễn rất đặc trưng trong các vở diễn chèo. Các cảnh diễn có vai hề là nơi để đả kích những thói hư tật xấu của xã hội phong kiến như vua quan, những người có quyền, có của trong làng xã. Trong chèo không thể thiếu hề, điều đó đã được khẳng định qua nhiều vở chèo truyền thống – “phi hề bất thành chèo”. Nghệ thuật tung hứng của các anh hề trong tích chèo đã không chỉ mang lại tiếng cười cho người xem mà nó còn chứa đựng, chuyển tải cả những tinh thần, tư tưởng khác của vở diễn. Có hai loại hề chính là: hề áo dài và hề áo ngắn. Hề áo ngắn gồm có hề Gậy và hề Mồi. Hề Gậy thường là các anh chàng hề đồng lóc cóc mang gậy chạy theo hầu thầy. Hề Mồi là những nhân vật hầu hạ sai vặt trong nhà hoặc lính canh hầu nơi quan phủ, thường ra sân khấu trước mang theo chiếc mồi quấn bằng giẻ tẩm dầu đốt sáng như đuốc dọn dẹp, đón quan đủng đỉnh ra sau. Loại hề áo dài là các nhân vật như thầy bói, thầy phù thủy, thầy đồ,… không phải kẻ hầu hạ. Hề áo dài thường hóa trang xấu xí, nhọ nhem, hả hê vui sướng tự giễu cợt mình, tự lột mặt nạ bản thân và tự đẩy mình vào tình huống lố bịch.

Sân khấu chèo là loại hình nghệ thuật tổng hợp các yếu tố dân ca, dân vũ và các loại hình nghệ thuật dân gian khác ở vùng đồng bằng Bắc Bộ. Nó là hình thức kể chuyện bằng sân khấu, lấy sân khấu và diễn viên làm phương tiện giao lưu với công chúng, và có thể được biểu diễn ngẫu hứng. Sân khấu chèo dân gian đơn giản, những danh từ chèo sân đình, chiếu chèo cũng phát khởi từ đó. Đặc điểm nghệ thuật của chèo bao gồm yếu tố kịch tính, kỹ thuật tự sự, phương pháp biểu hiện tính cách nhân vật, tính chất ước lệ và cách điệu. Ngôn ngữ chèo có những đoạn sử dụng những câu thơ chữ Hán, điển cố, hoặc những câu ca dao với khuôn mẫu lục bát rất tự do, phóng khoáng về câu chữ.

Chèo sử dụng tối thiểu là ba loại nhạc cụ dây là đàn nguyệt, đàn nhị và đàn bầu đồng thời thêm cả sáo nữa. Ngoài ra, các nhạc công còn sử dụng thêm trống và chũm chọe. Bộ gõ nếu đầy đủ thì có trống cái, trống con, trống cơm, thanh la, mõ. Trống con dùng để giữ nhịp cho hát, cho múa và đệm cho câu hát. Có câu nói ” phi trống bất thành chèo” chỉ vị trí quan trọng của chiếc trống trong đêm diễn chèo. Trong chèo hiện đại có sử dụng thêm các nhạc cụ khác để làm phong phú thêm phần đệm như đàn tam thập lục, tiêu v.v…

Các làn điệu chèo.

Số làn điệu chèo theo ước tính có khoảng chừng trên 200 làn điệu, đa phần được hình thành và bắt nguồn từ những làn điệu dân ca, ca dao, thơ giàu chất văn học đằm thắm trữ tình … [ 4 ] Làn điệu chèo được chia ra thành mạng lưới hệ thống như sau :

• Hệ thống làn điệu đối đáp, trữ tình: 22 điệu,
• Hệ thống làn điệu đường trường: 17 điệu, Hệ thống đường trường thường là những điệu hát có cấu trúc lớn bao gồm nhiều trổ và có kĩ thuật phức tạp. Những điệu hát trong hệ thống này thường mang tính chất trữ tình và diễn tả những trạng thái nội tâm khá phức tạp của nhân vật.
• Hệ thống làn điệu sắp: 29 điệu. Mô hình hát sắp thường mang tính chất hát nói, tiết tấu nhanh, vui vẻ, sôi nổi, thể hiện sự phấn chấn, lạc quan trong đó có cả những bài hát sắp mang tính giễu cợt để dùng cho các vai hề như: Sắp mưa ngâu, sắp đan lồng, sắp dựng.
• Hệ thống làn điệu hề: 28 điệu. Đây là những hệ thống làn điệu chuyên dùng cho các vai: Hề gậy, hề mồi có tính chất vui vẻ, gây cười và nhiều lúc dùng để châm biếm và giễu cợt.
• Hệ thống làn điệu ra trò: 36 điệu. Tiêu biểu như: Gió thổi màn loan, Quá giang, Con gà rừng
• Hệ thống làn điệu vãn, thảm: 10 điệu. Hát vãn thường dùng cho nhân vật trong những hoàn cảnh buồn khổ, than thân trách phận, ngậm ngùi xót xa.
• Hệ thống làn điệu nói sử: Hát sử và nói sử là lối nói đặc biệt quan trọng trong việc hình thành phong cách âm nhạc kể chuyện của chèo, nó mang tính tự sự rõ rệt nhưng rất chú ý đến việc vận dụng ngữ khí âm sắc. Khi thể hiện thì lại mang âm điệu đĩnh đạc và có tiết tấu nhất định. Nó dùng để thể hiện cho nhiều nhân vật ở những hoàn cảnh cần phải thể hiện rõ nét hơn.
• Hệ thống làn điệu sa lệch: Hệ thống sa lệch thể hiện tính chất trữ tình, đằm thắm thiết tha, đôi khi có chút dỗi hờn và sự buồn thương man mác.
• Hệ thống làn điệu nói, vỉa, ngâm vịnh.
• Hệ thống chỉ có một làn điệu như một bài hát riêng được gọi là bài ca lẻ trong chèo. Bài ca lẻ không đứng trong một hệ thống làn điệu nhưng mang giá trị thẩm mỹ cao như: Quân tử vu dịch, Đào liễu, Đào lý, Tình thư hạ vi, Bình thảo, Chức cẩm hồi văn, Lới lơ… bản thân mỗi làn điệu đó cũng là một mô hình âm nhạc nhưng chưa được bẻ làn nắn điệu và chuyển hóa mô hình thành một điệu khác.

Giới chuyên môn cũng chia các làn điệu chèo thành hai loại: chuyên dùng và đa dùng. Chuyên dùng là chỉ dùng cho một số nhân vật trong các vở diễn nào đó như trong vở Quan âm Thị Kính có điệu kể hạnh, ru kệ, ba than cho vai Thị Kính; trong vở Kim Nham có điệu con gà rừng, hát xuôi hát ngược… dành cho vai Xúy Vân. Còn các làn điệu đa dùng được dùng trong nhiều vở diễn, có nhiều hoàn cảnh khác nhau như lới lơ, luyện năm cung.[5]

Các làn điệu chèo có nguồn gốc phần nhiều từ những vở chèo cổ như :

• Vở chèo Quan Âm Thị Kính: Sử rầu, gối hạc, ba than, Bình thảo, Chi tải vu quy, Nói lệch, cấm giá, Đường trường phải chiều, Hát đúm, Sắp thường, Làn thảm, Vỡ nước, Rỉ vong, Ru kệ, Sử chuyện, Ví hề, Sử xuân, Sử chúc, Sắp chợt,…
• Vở chèo Lưu Bình Dương Lễ: Hề sư cụ, Hề tiểu gấm hoa chanh, Quân tử vu dịch, Sử xếp, Sa lệch chênh, Tình thư hạ vị, Ngâm bốn mùa, Sử bằng, Nói sử ghé rầu,…;
• Vở chèo Trương Viên: Hề mồi đồn rằng, Luyện năm cung, Trần tình, Gió thổi màn loan, Hoài thai, Vãn canh 2, Vãn cầm, Vãn theo, Vãn xô, Xẩm tàu điện…;
• Vở chèo Từ Thức gặp tiên: Đường trường thu không, Ván cờ tiên, Chèo quế, Dương xuân, Hề tiểu, Hát cách, Tuyết dạt sông Thương, Sắp đặt để mà chơi, các làn điệu hề gậy theo thầy,…;
• Vở chèo Kim Nham: Bà chúa con cua, Con gà rừng, Hát xuôi hát ngược, Hề cu sứt, Lới lơ, Rủ nhau lên núi thiên thai, Sắp cổ phong, Sắp cá rô, Khấn hàng, Tò vò, Quá giang, Vãn canh 1,…
• Vở chèo Chu Mãi Thần: Hò bắt đò, Có thánh trị vì, Vỉa Huế: dậm chân, sắp sông dâu, suông hời, Thiếp tôi trả lại cho chàng, Hề gậy đốt nhọ bôi mồm, Hề mồi thắt dải lưng xanh, Sắp bắt hề, Hề mồi ba mươi tết’
• Vở chèo Trinh Nguyên: Hề ông đồ (Bồ kếch bồ các), Rỉ vong, ba than, Xẩm xoan, Xẩm dựng, Xẩm thầy bói;
• Vở chèo Tấm Cám:Chinh phụ, Hát ru, Ru bống; vở chèo Kiều: Du xuân, Quạt màn, Hải đường,…

Mỗi làn điệu chèo đều có những chức năng biểu cảm, diễn đạt trạng thái của nhân vật trong hoàn cảnh cụ thể. Trong chèo có những làn điệu tiêu biểu như: Đào liễu, Lới lơ, Đò đưa, Làn thảm chứa trong mình đủ những yếu tố quan trọng của thanh nhạc: trữ tình, kịch tính và màu sắc. Có những làn điệu độc đáo như Con gà rừng, Nón thúng quai thao, Du xuân, Tứ quý… thể hiện tâm hồn con người rất phong phú, tràn ngập những tình cảm như lãng đãng, phất phơ, chòng chành, sương khói…[6] Giai điệu trong làn điệu chèo phản ánh tương đối đầy đủ các trạng thái hỷ, nộ, ai, lạc, ái, ố, dục của con người. Ví dụ ở trạng thái vui vẻ có điệu Hồi tiếu, Lão say, Sắp dựng, Dương xuân…; trạng thái buồn tủi có: Sử rầu, Ba than, Vãn cầm, Vãn theo, Trần tình…; tâm sự yêu thương có: Tình thư hạ vị, Đào liễu, Quân tử vu dịch, Đường trường duyên phận, Sử truyện…

Tứ chiếng chèo.

Tứ chiếng chèo là cách phân vùng không gian nghệ thuật chèo đồng bằng sông Hồng kể từ thế kỷ 15, khi chèo rời kinh đô trở về vùng nông thôn. Chiếng chèo là những phường chèo hoạt động trong một vùng văn hóa nhất định. Phong trào hát chèo xưa phân vùng chèo châu thổ sông Hồng thành 4 chiếng chèo Đông, chèo Đoài, chèo Nam, chèo Bắc tương ứng với 4 trấn Hải Đông, Sơn Tây, Sơn Nam, Kinh Bắc xung quanh thủ đô Hà Nội. Mỗi chiếng có những ngón nghề riêng, đặc trưng riêng rất khó lưu truyền và phát triển ra đến bên ngoài do sự khác nhau trong phong cách nghệ thuật dựa trên cơ sở dân ca, dân vũ, giọng nói và văn hóa địa phương.

Trong tứ chiếng chèo xưa thì lúc bấy giờ thì chiếng chèo Nam được bảo tồn tốt hơn cả vì là quê nhà của nghệ thuật và thẩm mỹ chèo và có những địa phương mạnh về chèo như Tỉnh Thái Bình, Tỉnh Ninh Bình, Tỉnh Nam Định và Hà Nam. Tiếp theo là chiếng chèo Đông với những vùng chèo Thành Phố Hải Dương, Hưng Yên, TP. Hải Phòng, Quảng Ninh. Chiếng chèo xứ Đoài trước đây với TT là vùng Thạch Thất – Sơn Tây nay đã bị sáp nhập về TP. Hà Nội, phần còn lại thuộc những tỉnh trung du Vĩnh Phúc, Phú Thọ, Tuyên Quang. Xứ Bắc là quê nhà của quan họ nên thẩm mỹ và nghệ thuật chèo ít được chăm sóc hơn, nhưng vẫn sống sót ở nhiều làng quê Bắc Giang, Thành Phố Bắc Ninh và Thái Nguyên .

Các tổ chức triển khai chèo lúc bấy giờ.

Các đoàn chèo, nhà hát chèo Nước Ta năm 2020Các tổ chức triển khai chèo lúc bấy giờ gồm có những nhà hát chèo, đoàn chèo chuyên nghiệp và những câu lạc bộ chèo không chuyên
Quy mô lớn nhất của những đơn vị chức năng thẩm mỹ và nghệ thuật Chèo là Nhà hát Chèo rồi đến Đoàn Chèo, một số ít tỉnh chỉ biên chế đội hoặc tổ Chèo thuộc đoàn thẩm mỹ và nghệ thuật hoặc TT thẩm mỹ và nghệ thuật tỉnh. Ở Nước Ta hiện có 18 đơn vị chức năng nghệ thuật và thẩm mỹ chuyên nghiệp có chèo trong đó gồm :
Hình thức hoạt động và sinh hoạt câu lạc bộ chèo tân tiến đã vượt ra khỏi khoảng trống làng xã và trở thành nơi tập hợp những người yêu chèo. Các câu lạc bộ Chèo cấp tỉnh, huyện, xã, thôn do những nghệ sĩ chèo hoặc những tình nhân chèo sáng lập nhiều nơi như : Bắc Giang có 40 CLB chèo, Thành Phố Bắc Ninh có 60 CLB chèo, Hà Nam có 70 CLB chèo, Thành Phố Hải Dương có 190 CLB chèo, Tỉnh Nam Định có 200 CLB chèo, …

Các nghệ sĩ nổi tiếng.

Các cố nghệ sĩ.

Trùm Thịnh

Các nghệ sĩ đương đại.

Tác phẩm chèo tiêu biểu vượt trội.

• 7 vở chèo truyền thống trong tuyển tập chèo cổ Việt Nam, được xem là những tác phẩm kinh điển của nghệ thuật chèo gồm: Quan Âm Thị Kính, Trương Viên, Chu Mãi Thần, Kim Nham, Lưu Bình – Dương Lễ, Trinh Nguyên và Từ Thức
• Các vở chèo khác ra đời sau đó đã có tác giả như Bài ca giữ nước ( Tào Mạt), Tấm Cám ( Lưu Quang Thuận, Nàng Si ta ( Lưu Quang Vũ), Đồng tiền Vạn Lịch, Hoàng Trìu kén vợ, Nghêu sò ốc hến, Trần Tử Lệ,……
• Các vở chèo về đề tài hiện đại: Những vần thơ thép, Danh chiếm bảng vàng, Chiến trường không tiếng súng, Cà phê chín đỏ, Bến nước đời người, Giếng thơi trong lòng phố, Quả ngọt trái mùa, Đất làng, Nắng quái chiều hôm,…
• Một số trích đoạn tiêu biểu được xem là mẫu mực, kinh điển, được đưa vào giảng dạy cho các sinh viên học khoa Kịch hát dân tộc, chuyên ngành chèo như: Thị Mầu lên chùa, Xã trưởng – Mẹ Đốp (vở Quan Âm Thị Kính); Xúy Vân giả dại, Cả sứt dặn em, Phù thủy sợ ma, Mụ Quán và thằng Khoèo (vở Kim Nham), Tuần Ty Đào Huế (vở Chu Mãi Thần); Thày bói đi chợ, Thày đồ dạy học (vở Trinh Nguyên); Nghinh Hương quán, Lưu Bình vinh quy bái tổ (vở Lưu Bình Dương Lễ); Từ Thức gặp Tiên, Giáng Hương vào chùa, Hề gậy theo thầy (vở Từ Thức)…

Nghiên cứu về chèo.

• Lương Thế Vinh đã viết Hý Phường Phả Lục là tài liệu nghiên cứu chèo xưa nhất ở Việt Nam. Tác phẩm viết về các khoán ước của phường chèo, kịch bản và diễn xuất, cách đánh trống chèo, phương pháp múa hát, các vị tổ chèo, nôi chèo.
• Hà Văn Cầu (1964), Tim hiểu phương pháp viết Chèo, Nhà xuất bản Văn hóa nghệ thuật Hà Nội.
• Hà Văn Cầu (1973), Hề Chèo, Nxb Văn hoá, Hà Nội.
• Hà Văn Cầu (1976), Tuyển tập Chèo cổ, Nxb Văn hoá, Hà Nội.
• Hà Văn Cầu (2005), Lịch sử nghệ thuật Chèo, Nxb Sân khấu, Hà Nội.
• Bùi Đức Hạnh (2006), 150 làn điệu chèo cổ, Nhà xuất bản Văn hoá dân tộc, Hà Nội.
• Vũ Khắc Khoan (1974), Tìm hiểu Sân khấu Chèo, Nhà xuất bản Lửa thiêng, Sài Gòn.
• Nguyễn Thanh Phương (2003), Âm nhạc sân khấu chèo nửa cuối thể kỷ XX, Trường Đại học Sân khấu – Điện ảnh Hà Nội.
• Trần Bảng (1985), Những vấn đề sân khấu (vấn đề sáng tác âm nhạc trong những vở chèo mới), Viện Sân khấu, Hà Nội.
• Trần Bảng (1995), Chèo-một hiện tượng sân khấu dân tộc, Nxb Hội sân khấu, Hà Nội.
• Trần Bảng (1999), Khái luận về Chèo, Viện Sân khấu-Trường Đại học Sân khấu và Điện ảnh Hà Nội, Hà Nội.
• Trần Bảng (2006), Đạo diễn Chèo, Nxb Sân khấu, Hà Nội.
• Lê Ngọc Canh (2003), Nghệ thuật múa Chèo, Nxb Sân khấu, Hà Nội.
• Lê Thanh Hiền (sưu tầm) (1996), Tổng luận Nghệ thuật chèo nửa sau thế kỷ XX, Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội.
• Trần Đình Khải (1970), Nghệ thuật sân khấu Việt Nam, Nhà sách Khai Trí, Sài Gòn.
• Nguyễn Thúc Khiêm (1930), “Khảo cứu về hát tuồng và hát chèo”, Tạp chí Nam Phong, (141), tháng 1.
• Vũ Khắc Khoan (1974), Tìm hiểu sân khấu chèo, Nxb Lửa thiêng, Sài Gòn.
• Hoàng Kiều (2003), Tìm hiểu các làn điệu Chèo cổ, Nxb Âm nhạc, Hà Nội.
• Trần Đình Ngôn (1993), Đường trường phải chiều, Nxb Sân khấu, Hà Nội.
• Trần Đình Ngôn (1997), Đường trường chông chênh, Nxb Sân khấu, Hà Nội.
• Trần Đình Ngôn (2003), Tào Mạt và Chèo, Nxb Sân khấu, Hà Nội.
• Trần Đình Ngôn (2004), Hệ thống lý luận cơ bản của kịch hát truyền thống Việt Nam (chèo và tuồng), đề tài NCKH cấp Bộ, tư liệu Viện Sân khấu, Hà Nội.
• Trần Đình Ngôn (2005), Nguyên tắc cơ bản trong nghệ thuật chèo, Nxb Sân khấu, Hà Nội.
• Trần Đình Ngôn (2010), Nghệ thuật biểu diễn chèo truyền thống, Nxb Sân khấu, Hà Nội.
• Trần Đức Ngôn (2000), “Chức năng nghệ thuật của không gian, thời gian trong kịch bản chèo cổ”, đặc san 20 năm đào tạo của Trường Đại học Sân khấu và Điện ảnh Hà Nội.
• Trần Việt Ngữ và Hoàng Kiều (1964), Tìm hiểu sân khấu chèo, Nxb Văn hóa, Hà Nội.
• Trần Việt Ngữ (1969), Vấn đề nhạc Chèo, tư liệu Viện Sân khấu, Hà Nội.
• Trần Việt Ngữ (1996), Về nghệ thuật Chèo, Viện Âm nhạc, Hà Nội.
• Trần Việt Ngữ (chủ biên) (1998), Chèo cổ Thái Bình, Sở Văn hóa Thông tin Thái Bình, Thái Bình.
• Nhiều tác giả (1990), Mấy vấn đề nghệ thuật Chèo, Kỷ yếu hội thảo khoa học, Viện Sân khấu và Sở Văn hoá-Thông tin Hà Nội, Hà Nội.
• Nhiều tác giả (1995), Thực trạng chèo hôm nay, Nxb Sân khấu, Hà Nội.
• Nhiều tác giả (2002), Bàn về làn điệu Chèo mới, Kỷ yếu hội thảo, Viện Sân khấu, Hà Nội.
• Nhiều tác giả (2003), Tào Mạt và bộ ba Bài ca giữ nước, Kỷ yếu hội thảo, Viện Sân khấu và Đoàn Chèo Tổng cục Hậu cần, Hà Nội.
• Nhiều tác giả (2010), Nghệ thuật Chèo trong đời sống hôm nay, Kỷ yếu hội thảo, Viện Sân khấu-Điện ảnh, Hà Nội.
• Nhiều tác giả (2011), Trần Huyền Trân với nghệ thuật Chèo, Kỷ yếu hội thảo, Viện Sân khấu-Điện ảnh, Hà Nội.
• Nhiều tác giả (2012), Nghệ thuật Chèo với đề tài hiện đại, Kỷ yếu Hội thảo, Hội nghệ sĩ Sân khấu Việt Nam, Hà Nội.
• Nhóm nguồn Việt (1974), Hát chèo của dân tộc Việt Nam, Nxb Đường Sáng, Sài gòn.
• Nguyễn Thị Nhung (1998), Nhạc khí gõ và trống đế trong chèo truyền thống, Nxb Âm nhạc, Hà Nội.
• Tất Thắng (2001), Nghệ thuật Chèo-nhận thức từ một phía, Nxb Văn học và Trường Đại học Sân khấu Điện ảnh, Hà Nội.
• Trần Quốc Thịnh (2007), Chèo cổ truyền làng Thất Gian, Nxb Văn hoá Thông tin, Hà Nội.
• Trần Trí Trắc (2002), “Nghệ thuật chèo truyền thống phục hồi và phát triển”, Tạp chí Văn hóa nghệ thuật, (1), tr. 70-74.
• Đôn Truyền (2006), Đến với nhạc Chèo, Viện Sân khấu Điện ảnh, Trường Đại học Sân khấu và Điện ảnh Hà Nội, Hà Nội.
• Viện Sân khấu (1995), Thực trạng chèo hôm nay, Nxb Sân khấu, Hà Nội.
• Trần Vinh (2011), Nhạc Chèo, Nxb Sân khấu, Hà Nội.

Bảo tồn nghệ thuật và thẩm mỹ chèo.

Đề cử di sản văn hóa truyền thống quốc tế.

Năm 2021 Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Tỉnh Thái Bình đã thiết kế xây dựng hồ sơ ” Nghệ thuật chèo đồng bằng sông Hồng ” để trình UNESCO đưa vào list di sản văn hóa truyền thống phi vật thể đại diện thay mặt của trái đất. [ 7 ]Hà Nam là tỉnh tiên phong trong việc lập hồ sơ đệ trình UNESCO công nhận thẩm mỹ và nghệ thuật hát Chèo là di sản văn hóa truyền thống phi vật thể đại diện thay mặt của quả đât [ 8 ] Đây là chủ trương được đơn cử trong theo Quyết định này Quy hoạch tăng trưởng văn hoá, thể dục thể thao tỉnh Hà Nam đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030 .Ngày 20/10/2021, Văn phòng nhà nước phát hành văn bản 7611 / VPCP-KGVX chấp thuận đồng ý để Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch chủ trì, phối hợp với những bộ, ngành, địa phương tương quan tiến hành lập Hồ sơ di sản so với Nghệ thuật Chèo Đồng bằng sông Hồng trình UNESCO công nhận là di sản văn hóa truyền thống quốc tế. [ 9 ]

Hội diễn sân khấu chèo.

Các cuộc thi nghệ thuật và thẩm mỹ Sân khấu Chèo chuyên nghiệp toàn nước dành cho những đơn vị chức năng nghệ thuật và thẩm mỹ Chèo chuyên nghiệp là hoạt động giải trí mang tính thi đua cao nhằm mục đích nhìn nhận, tổng kết hoạt động giải trí thẩm mỹ và nghệ thuật Chèo của những đơn vị chức năng trên toàn nước sau thời hạn 3 năm ; từ đó khuynh hướng cho 3 năm tiếp theo. Thời gian tổ chức triển khai Cuộc thi dành cho những đơn vị chức năng nghệ thuật và thẩm mỹ Chèo chuyên nghiệp là 3 năm một lần. Ngoài ra còn những cuộc thi dành cho nhóm nghệ sĩ, cá thể nghệ sĩ như : Cuộc thi kĩ năng trẻ diễn viên Sân khấu Tuồng, Chèo ; Cuộc thi năng lực trẻ đạo diễn Sân khấu toàn nước ; Cuộc thi năng lực màn biểu diễn Múa ; Cuộc thi năng lực trẻ biên đạo Múa .Liên hoan nghệ thuật và thẩm mỹ sân khấu Chèo là hoạt động giải trí giao lưu, trao đổi, học tập, tôn vinh những tập thể, cá thể có thành tích xuất sắc trong sáng tạo nghệ thuật và thẩm mỹ. Liên hoan chỉ tổ chức triển khai cho những mô hình nghệ thuật và thẩm mỹ Chèo không tham gia những Cuộc thi dành cho những đơn vị chức năng nghệ thuật và thẩm mỹ Chèo. Đơn vị tổ chức triển khai những cuộc Liên hoan thẩm mỹ và nghệ thuật Chèo tại Nước Ta kiến thiết xây dựng chủ đề cho mỗi cuộc, gắn với việc kỷ niệm những ngày lễ trọng đại của dân tộc bản địa, những sự kiện chính trị diễn ra hàng năm. Các cuộc Liên hoan tổ chức triển khai xen kẽ trong khoảng chừng thời hạn giữa hai kỳ tổ chức triển khai những Cuộc thi .

Lễ hội truyền thống cuội nguồn.

Niềm đam mê chèo của người dân Việt thể hiện qua việc khát khao đến với các lễ hội dân gian truyền thống:

Ăn no rồi lại nằm khoèo

Nghe giục trống chèo vỗ bụng đi xem

Chẳng thèm ăn chả ăn nem

Thèm no cơm tẻ, thèm xem hát chèo.

Các liên hoan ở vùng châu thổ sông Hồng thường có màn biểu diễn thẩm mỹ và nghệ thuật hát chèo dưới dạng sân khấu chèo, chiếu chèo hoặc tổ chức triển khai hội thi, hội diễn chèo. Các tiệc tùng tiêu biểu vượt trội luôn có hát chèo làm chủ yếu tiêu biểu vượt trội như :

Source: http://139.180.218.5
Category: tản mạn